Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 1 İQTİsadi İnformatiKA

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________280________________________ 
 
hücumu  çox  dinamik  metoddur.  Qısa  müddətdə  çox 
qiymətli ideyalar ortaya çıxara bilir.
 
 
SİSTEMİN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ 
 
Müəssisənin informasiya sistemlərinin öyrənilməsinin 
növbəti mərhələsi müəssisə üçün modellər kompleksinin 
yaradılmasından ibarətdir. Bu modellər əsas informasiya 
axınlarını  imitasiya  edir.  Müəssisənin  modellərinə  2 
aspektdə baxmaq olar: 
 Abstraksiya səviyyəsi üzrə; 
 Əksetdirmə obyektləri üzrə. 
Abstraksiya  səviyyələri  üzrə  modellərin  3  tipi 
fərqləndirilir: konseptual, məntiqi və fiziki modellər. 
Konseptual model predmet oblastını ümumi şəkildə 
təsvir  edir. 
Məntiqi  model  sistemin  əsas  elementlərini 
təsvir  etmək  üçün  qurulur. 
Fiziki  model  gerçək  sistemi 
xırdalıqları ilə təsvir edir. 
Əksetdirmə  obyektləri  üzrə:  struktur  modelləri  və 
davranış modelləri vardır.  
Struktur  modeli  statik  modeldir,  sistemin  tərkib 
hissələrini və onların qarşılıqlı əlaqələrini əks etdirir. 
Bu modellər 2 tipdir: 
 Təşkilati quruluşun modeli; 
 Verilənlərin strukturu modeli. 
Davranış modeli prosesin gedişini imitasiya edir. Bu 
modellərin 3 tipi vardır: 
 Müəssisənin biznes-prosesini təsvir edən funksional 
model; 
 Verilənlərin axını modeli; 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________281________________________ 
 
 Sənəd dövrüyyəsi modeli. 
Təşkilati  quruluşun  modeli  müəssisədəki  işçilərin 
qarşılıqlı  fəaliyyətini  əks  etdirir.  Burada  hər  bir  işçinin 
hakimiyyəti  və  səlahiyyəti  ön  plana  çəkilir.  Bu,  təşkilati 
quruluş  modelini  funksional  modeldən  kəskin  şəkildə 
fərqləndirir. 
Təşkilati  struktur  müəssisə  fəaliyyətinin  formal 
tərəfini təsvir edir. Təşkilati strukturda təşkilatın 3 aspekti 
əks etdirilir: 
 Müəssisənin  bölmələri  (bölmənin  adı,  vəzifəsi  və 
məsuliyyəti); 
 Tapşırığın təyinat ardıcıllığı; 
 Tapşırığın icrasına nəzarət. 
Təşkilati  strukturun:  funksional,  proses  yönümlü, 
matris və layihə kimi 4 forması vardır. 
Verilənlərin 
strukturu 
modeli. 
Müəssisədəki 
verilənlərin strukturu mahiyyətlər, mahiyyət atributları və 
əlaqələr kimi 3 elementin köməyi ilə modelləşdirilir.  
Mahiyyət  elə  obyekt  tipidir  ki,  sərbəst  surətdə 
mövcud  olur  və  müəssisəyə  aid  verilənləri  saxlayır. 
Məsələn,  müəssisədə  işləyən  işçilərin  hamısı  ƏMƏKDAŞ 
mahiyyəti  ilə  təqdim  edilə  bilir.  Mahiyyət  sənədlə  də 
təqdim edilə biləndir. Məsələn HESAB-FAKTURA. 
Atributlar  mahiyyətin  elə  xarakteristikalarıdır  ki, 
onların köməyi ilə ixtiyari mahiyyət obyektləri təsvir edilə 
bilir.  Məsələn,  ƏMƏKDAŞ  mahiyyəti  kadrlar  şöbəsində 
təvəllüd tarixi, işə qəbul edilmə tarixi və s. kimi verilənlərlə 
xarakterizə olunur.  
Əlaqə.  Müəssisədəki  bütün  mahiyyətlər  bir-biri  ilə 
qarşılıqlı  əlaqəlidir  və  sistem  əmələ  gətirirlər.  Məsələn, 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________282________________________ 
 
ƏMƏKDAŞ  mahiyyəti  BÖLMƏ  mahiyyəti  ilə  əlaqəlidir. 
Əlaqələrin “birin-birə”, “birin-çoxa” və “çoxun-çoxa” kimi 
3 tipi vardır. 
Funksional  modelləşdirmə  müəssisənin  biznes-
proseslərini  modelləşdirmək  üçün  istifadə  edilir. 
Müəssisənin  ayrı-ayrı  bölmələrindəki  situasiyları  izləmək 
üçün  müəssisənin  bütün  fəaliyyətini  formal  olaraq 
bloklara  bölmək  lazımdır  ki, sonra  hər  bir  bloka  nəzarət 
etmək asan olsun. 
Funksional  modelləşdirmə  və  biznes-proseslərin 
modelləşdirilməsi  üçün 
IDEFO  standartı  tətbiq  edilir.  Bu 
modelləşdirmə 
nəticəsində 
müəssisə 
fəaliyyətinin 
razılaşdırılmış modeli yaranır. Bu model funksiyaların real 
bölgüsünü, prioritetini (üstünlüyünü) və səlahiyyətini əks 
etdirir.  
IDEFO  -  strukturlaşdırılmış  təhlil  standartıdır  ki,  bu 
da planlaşdırmadan ta son variantın alınmasınadək bütün 
mərhələlərdəki  proseslərin  təsviri  üçün  tətbiq  edilir.  Bu 
standart predmet və fəaliyyətləri qrafik təsvir edən model 
qurmağa imkan verir.  
IDEFO iki növ diaqramdan ibarətdir: 
 Kontekst (aidi) diaqram; 
 Dekompozisiya edilmiş (parçalanmış) diaqram. 
Kontekst  diaqramı  modelləşdirmə  obyektini  təsvir 
edir. Bu diaqramda aşağıdakı elementlər iştirak edir: 
 
Giriş  amilləri  –  nəticənin  alınması  üçün  prosesdə 
istifadə edilən verilənlər və ya materiallar; 
 
Nəticə  -  verilmiş  fəaliyyət  nəticəsində  alınmış 
verilənlər və ya materiallar; 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________283________________________ 
 
 
Mexanizmlər  –  proses  və  ya  fəaliyyətin 
gerçəkləşdiriciləri.  Bəzən  mexanizmlər  resurslar 
kimi istifadə edilir; 
 
Nəzarət  (idarəetmə)  –  girişin  nəticəyə  çevrilməsi 
ardıcıllığını tənzim və təyin edən amillər. 
IDEFO  standartının  blok  diaqramı  aşağıdakı  şəkildə 
verilmişdir.
 
 
IDEFO standartının blok diaqramı 
 
Bu  diaqramdakı  oxların  istiqaməti  prinsipial 
əhəmiyyət daşıyır. 
Dekompozisiya  edilmiş  (parçalanmış)  diaqramlar 
təşkilatın  iyerarxik  səviyyələr  üzrə  necə  bölündüyünü 
təsvir edir (aşağıdakı şəkilə nəzər sal).  
 
İdarəetmə 
 
Fəaliyyət 
və ya 
proses 
 
Giriş 
 
Nəticə 
Mexanizmlər 

---