Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 1 İQTİsadi İnformatiKA

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________24________________________ 
 
 
 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________25________________________ 
 
VERİLƏNLƏR, İNFORMASİYA VƏ 
BİLİK. ÖLÇÜ VƏ TƏTBİQ 
 
İNFORMASİYANIN TƏRİFİ 
 
“İnformasiya” təməl və prinsipial anlayış olmaqla, 
həm  informasiya  sistemlərində,  həm  də  bütövlükdə 
müasir  cəmiyyətdə  baş  verən  proseslərin  dərk  edilməsi 
üçün  açar  anlayışdır.  İnformasiya  termini  bütövlük 
baxımından, çətin təyin ediləndir. 
Norbert  Vinerə  (1894-1964)  görə,  informasiya  - 
ətraf dünyanın duyğularımıza təsirinin məzmununu ifadə 
edir. 
 
 
Norbert Viner (ingiliscə Norbert Wiener) amerika 
alimi, görkəmli riyaziyyatçı və fəlsəfəçi, kibernbetikanın 
və süni intellektin banisi. 
  

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________26________________________ 
 
Rusiya qanunvericiliyində göstərilir ki: informasiya – 
təqdimat  formasından  asılı  olmayaraq,  şəxslər,  əşyalar, 
faktlar, hadisələr və proseslər barədə məlumatlardır. 
İqtisadiyyata tətbiq baxımından, informasiya anlayışı 
verilən,  informasiya  və  bilik  kimi  3  növdə  təzahür  edir. 
Verilən  və  informasiya  barədə  yuxarıda  bəhs  edilmişdir. 
Bilik  –  bəlli  qaydada  işlənmiş  və  istifadə  edilmiş 
informasiyadır. 
Verilənlər  cədvəllərdə,  qəzetlərdə,  saytlarda  və  s. 
strukturlaşdırılmış  və  strukturlaşdırılmamış  mövcud  ola 
bilir. 
İnformasiyanın meydana çıxması üçün ilk növbədə, 
məsələ  qoyulmalıdır.  Yalnız  məsələ  qoyulduqdan  sonra 
onun həlli üçün lazım olan verilənlər yığılıb emal edildikdə 
qərar  qəbuluna  imkan  verən  informasiya  yaranır.  Bu 
mənada,  informasiya  qoyulmuş  məsələ  ilə  bağlı 
verilənlərin təhlili nəticəsində meydana çıxır. 
Qərar  qəbulu  üçün  istifadə  edilən  informasiyanın 
təkrarlanması biliyi meydana gətirir. Bilik formal və qeyri-
formal olur. Formal bilik standartlar, normativlər şəklində 
mövcud olur. Qeyri-formal bilik ekspert biliyidir. 
İqtisadi  məlumatların  əsas  hissəsi  rəqəm,  hərf, 
simvollar səklində saxlanır, emal edilir və ötürülür. Buna 
görə  də  iqtisadi  informasiyanın  təsviri  və  təhlilində 
semiotika terminlərindən də istifadə edilir. 
Bu baxımdan, obyekt 3 aspektdə təhlil edilir: 
1. Sintaksis aspekt- işarə quruluşu; 
2. Semantik aspekt-məzmunu; 
3. Praqmatik aspekt-faydalılığı (qiymətliliyi). 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________27________________________ 
 
İnformasiya ilə bağlı olan ən mürəkkəb məsələ onun 
kəmiyyətcə 
qiymətləndirilməsidir. 
İnformasiyanın 
kəmiyyəti  qeyri-müəyyənliyin  kəmiyyəti  ilə  müəyyən 
edilir. Qeyri-müəyyənlik istənilən təsərrüfat və idarəetmə 
qərarının  ayrilmaz  xassəsidir.  Çünki  bu  qərarlar  həmişə 
müəyyən  mümkün  variantlar  içərisindən  seçılməli  olur. 
Qəbul  edilmiş  qərarın  həqiqətən  ən  yaxşı  olduğunu  isə 
praktiki  olaraq  tam  yəqinliklə  təsdiq  etmək  mümkün 
deyildir. 
 
QEYD:  Sintaksis  yunan  sözü  olub  quruluş, 
nizam-intizam, tərkib, təqdimat anlamını verir. 
Semantika  yunanca  qeyd  etmə,  göstərmə,  işarə 
etmə anlamını verir və məna baxımından danışıq dilinin 
ölçülməsinin  qiymətini  öyrənir.  Bu  məqsədlə  ləvazımat 
kimi semantik təhlildən istifadə edilir. XIX əsrin sonu, XX 
əsrin  əvəllərində  semantikanı  bir  çox  hallarda 
semasiologiya  (yunanca 
işarə,  göstəriş)  adlandırırdılar. 
Semantika  ilə  məşğul  olan  alimləri  də  indiki  zamanda 
semasioloqlar  adlandırırlar.  Əksər  sinif  dil  vahidlərinin 
qiymətlərini (məsələn, “hərəkət feillərinin semantikası”) 
semantika ilə işarələyirlər. 
Semantik  problemlər  uzaq  keçmişdə  fəlsəfi 
mənada araşdırılırdı. Termin fransız dilşunası (linqvisti) 
Mişel  Breal  (1832-1915)  tərəfindən  elmə  daxil 
edilmişdir. 1910-1920-ci illərdə semantika məsələlərinin 
öyrənilməsi bir çox mütəxəssisləri özünə cəlb etmişdir. 
Praqmatika  semiotikanın  bölməsi  olub  əsasən 
istifadə  olunan  və  qəbul  edilən  hər  hansı  bir  işarələr 
sisteminin  həmin  sistemə  olan  münasibətini  öyrənir. 

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________28________________________ 
 
Əsas  ideya  Ç.Pirs  (Çarlz  Sanders  Pirs  (1839-1914)  – 
amerika filosofu, riyaziyyatçı, məntiqçi, praqmatizmin və 
semiotikanın  banisi)  tərəfindən  irəli  sürülsədə  Ç.Morris 
(Çarlz  Uilyam  Morris  (1901-1979)  –  amerika  filosofu, 
semiotikanın banilərindən biri, “praqmatika” terminini ilk 
dəfə elmə daxil etmişdir) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. 
Praqmatikanın  ideyaları  evristik  proqramlaşdırmada, 
hesablama  maşınında  yerinə  yetirilən  tərcümələrdə, 
informasiya-axtarış sistemlərində və s. istifadə olunur. 
 
 
Çarlz Sanders Pirs 
 
Çarlz Uilyam Morris 
 
 
K.  Şennona  (1916-2001)  görə,  informasiyanın 
miqdarı  ləğv  edilən  qeyri-müəyyənlik  (entropiya) 
qədərdir.  

---

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________29________________________ 
 
İnformasiyanın 
miqdarının 
sintaksis 
ölçüsü 
verilənlərin həcmi ilə təyin edilir. Verilənin həcmi dedikdə, 
xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulur. 
 
QEYD:  Entropiya  və  informasiya  nəzəriyyəsi 
müxtəlif yanaşmalara məruz qalmış istənilən təcrübənin 
(sınağın) qeyri-müəyyənlik ölçüsüdür. Entropiya ilə bağlı 
sualları  araşdırmaq  üçün  səbrli  olmaq  gərəkdir,  çünki 
mürəkkəb  anlayışın  bütün  çalarlarını  o  dəqiqə  başa 
düşmək müşkül işdir. Bu baxımdan riyazıyyat sahəsində 
dövrünün böyük alimi sayılan A.Puankare qeyd etmişdi 
ki, entropiya anlayışı “
dəhşətli şəkildə abstraktdır”. 
“
Entropiya”  kəlməsini  ilk  dəfə  1865-ci  ildə  alman 
alimi  Rudolf  Klauzius  elmə  əsərində  istifadə  etmişdir. 
Alimin fikirinə görə “
soyuq cisimdə olan istiliyin isti cismə 
keçməsi müşkül məsələdir”. 
Yunan dilində entropiya sözü “
daxilimdə çevrilirəm” 
və  ya  “
özümə  gəlirəm”  anlamını  verir.  Sonuncu  kəlam 
avstriya  alimi  Ludoviq  Boltsmanı  çox  maraqlandırır, 
kəlamı təhlil edən alim 1872-ci ildə onunla bağlı əsər çap 
etdirir və əsərində “
entropiya” termininin izahını verir və 
entropiyanı əks neqentropiya adlandırır. 
 
İnformasiyanın miqdarının semantik ölçüsü “ünvanın 
tezaurusu” ilə, daha doğrusu, informasiya qəbuledicisinin 
biliyi ilə təyin edilir. Çünki tezaurus dedikdə, xəbərlər və 
onların  arasındakı  əlaqələr  məcmusu  başa  düşülür. 
Məsələn,  insanın  tezaurusu  onun  bilikləri  cəmidirsə, 
kompüterin  tezaurusu  da  informasiyanı  qəbul  etməyə, 

---