Dərs vəSAİTİ Bakı

 
 
14 
 
İstehsalatda uçot mərhələlərinin qarşılıqlı 
əlaqəsi  və ardıcıllığı. 
Sxem 1. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Məsrəflərin sənədləşdirilməsi və 
qruplaşdırılması 
1 
Məsrəflərin 
kompleks 
maddələrə 
silinməsi 
3 
Müstəqim məsrəflərin 
silinməsi 
2 
Köməkçi istehsalın xərclərinin təyin edilməsi 
4 
Köməkçi istehsalat xidmətinin bölüşdürülməsi 
5 
Əsas istehsalatın müstəqim xərclərinin bölüşdürülməsi 
6 
Məsrəflərin kompleks 
maddələrə silinməsi 
3 
Çıxdaş 
edilmiş 
məmulatın 
maya dəyəri 
9 
İstehsal məsrəfləri 
hesabından silinmişdir 
8 
İstehsal 
tullantıları-
nın 
və əlavə 
məhsulun 
mədaxil 
edilməsi 
12 
13 
Ayın axırına bitməmiş 
istehsal qalığı istisna 
olmaqla 
Məsrəflərin onların əmələ gəlmə yerləri üzrə hesablanması 
(məsrəf bölmələri və məsrəflər üzrə) 
14 
Hər bir məhsulun, iş və xidmətlərin faktiki 
maya dəyərinin hesablanması 
15 
Məmulat, iş və xidmət vahidinin faktiki maya dəyərinin hesablanması 
16 
Müəssisənin əmtəəlik məhsulunun maya dəyərinin hesablanması 
17 
ist
eh
sa
l 
m
əsr
əfl
ər
in
in
 u
ço
tu
 
may
a 
 d
əy
ər
in
in
 k
al
ku
ly
as
iy
ası
 
Əsas 
isteh-
salat 
2a 
Köməkçi 
istehsalat 
2b 
Köməkçi 
istehsalat 
3a 
Kö-
məkçi 
isteh-
salat 
3b 
Çıxdaşdan 
itkinin 
təyin 
edilməsi 
10 
Əsas istehsalat məsrəf-
lərinin təyin edilməsi 
7 
Bitməmiş 
istehsal 
çatışmazlığı 
11 

---

 
 
15 
 
1.5. Məhsulun maya dəyərinin kalkulaysiyasının normativ 
hüquqi bazası 
 
Respublikamızda mühasibat uçotunun hüquqi tənzimlən-
məsi sahəsində son dövrlər bir çox yeniliklər həyata keçirilmiş 
və nəticədə mühasibat uçotunun hüquqi tənzimlənməsi beynəl-
xalq  standartlara  uyğunlaşdırılmışdır.  Ölkəmizdə  bazar  iqtisa-
diyyatının təməl prinsipləri tətbiq olunmağa başlandıqdan son-
ra  mühasibat  uçotunun  xüsusəndə  məsrəflərin,  maya  dəyərinə 
daxil edilən xərclərin tərkibi və eyni zamanda vergiyə cəlb olu-
nan mənfəətin hesablanmasında tanınan və tanınmayan xərclə-
rin müəyyənləşirilməsinin hüquqi əsasları müxtəlif təlimatlarda 
və vergi məcəlləsində öz əksini tapmışdır.  
Respublikamızda  vergi  məcəlləsinin  qəbul  olunmasına-
dək  məhsulun  maya  dəyərinə  daxil  edilən  məsrəflərin  tərkibi 
Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  1996-cı  il  16 
avqust tarixli 111 nömrəli  qərarı ilə təsdiq  edilmiş  «Məhsulun 
(işin,  xidmətin)  maya  dəyərinə  daxil  edilən  xərclərin  tərkibi 
haqqında Əsasnamə»yə əsasən tənzimlənirdi.  
Əsasnaməyə əsasən  məhsulun (işin, xidmətin) maya də-
yəri istehsal (xidmət) prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatla-
rın, xammalın, materialın, yanacağın, enerjinin, əsas fondların, 
əmək  ehtiyatlarının  qiymətləndirilmiş  dəyərini,  həmçinin 
onların istehsalına və satışına sərf edilən digər xərcləri özündə 
əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu əsanamə müəssisə üzrə 
istehsalat  xərcləri  vergiqoyma  məqsədilə  müvafiq  normativ 
aktlarla  təsdiq  edilmiş  limitlər,  normalar  və  normativlər 
əsasında müəyyənləşdirilməsini ön plana çəkirdi. 
Ümumilikdə  əsasnamədə  maya  dəyərinə  daxil  edilən 
məsrəflər  vergiyə  cəlb  olunan  mənfəətin  qarşısının  alınması 
məqsədilə  tənzimlənirdi.  Maya  dəyərinə  daxil  edilən 
məsrəflərin  hüquqi  baxımdan  tənzimlənməsini  həyata  keçirən 
bu  qərara  2001-ci  ilə  kimi  3  əlavə  və  dəyişikliklər  həyata 

---

 
 
16 
 
keçirilmiş  və  Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin 
06.09.2001-  ci  il  tarixli  115  saylı  qərarı  ilə  Azərbaycan 
Respublikası  Vergi  Məcəlləsinin  təsdiq  edilməsi,  qüvvəyə 
minməsi əlaqədar olaraq qüvvədən düşmüş hesab olunur.  
Vergi  məcəlləsi  qüvvəyə  mindikdən  sonra  məsrəflər 
maya  dəyərinə  daxil  edilməsinı  görə  hüquqi  baxımdan 
tənzimlənmir.  Vergi  məcəlləsi  dəqiq  olaraq  mənfəətin 
hesablanmasında  tanınan  xərcləri  və  tanınmayan  xərcləri  eyni 
zamanda  gəlirləri  hüquqi  baxımdan  tənzimləməsini  həyata 
keçirir. 
Daha 
dəqiq 
desək 
vergi 
məcəlləsi 
vergi 
bazasınındəqiqləşdirilməsi  baxımından  xərcləri  və  gəlirləri 
tənzimləyir.  Bu  təbii  hal  olaraq  ölkə  qanunvericiliyinin 
beynəlxalq  standartlara  uyğunlaşdırılması  sahəsində  aparılan 
işlərin nəticəsidir.  
Hazırda  qüvvədə  olan  vergi  məcəlləsi  xərcləri  maya 
dəyərinə daxil edilməsinə görə iki hissəyə ayırır; 
- Maya dəyərinə daxil edilən xərclər 
- Maya dəyərinə daxil edilməyən xərclər 
Yalnız  bir  maddədə  (maddə  109)  maya  dəyərinə  daxil 
edilməyən  xərclər  əks  olunur.  Bu  xərclərə  əsas  vəsaitlərin 
alınmasına  və  quraşdırılması  xərcləri,  qeyri  kommersiya 
fəaliyyəti  ilə  bağlı  xərclər,  əyləncə  və  yemək  xərcləri,  əmək 
haqqı  kartlarının  alınmasına  çəkilən  xərclər  istisna  olmaqla, 
fiziki  şəxsin  fərdi  istehlakla  və  ya  əmək  haqqının  alınması  ilə 
bağlı  olan  xərcləri,  faktiki  ezamiyyə  xərclərinin  müvafiq  icra 
hakimiyyəti  orqanının  müəyyənləşdirdiyi  normadan  artıq  olan 
hissəsi  aiddir.
 
Digər bütün xərclər maya dəyərinə daxil edilir. Maya də-
yərinə daxil edilən xərclər özlər vegi məcəlləsində məhdudlaş-
dırıllan və məhudlaşdırılmayan xərclər kimi təsnifatlaşdırılır.  
Bir  sra  xərclər  məsələn  əsas  vəsaitlərin  köhnəlməsi, 
ezamiyyə  xərclərinin  normativdən  artıq  hissəsi,  təmir  xərcləri 
və s. maya dəyərinə daxil edilməsinə yol verildiyi halda onların 

---