Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN NEFTİNIN İNKİŞAF TARİXİ (IX-XX əsrlərdə) Şəms Rəcəb qızı ŞİRİNOVA
- 1941-1945-CI ILLƏR MÜHARIBƏSI ZAMANI MÜHACIR AZƏRBAYCAN KOMITƏSININ YARANMASI VƏ AZƏRBAYCAN LEGIONLARININ FƏALIYYƏTI AZƏRBAYCAN SOVET TARIXŞÜNASLIĞINDA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1728
Heydər Əliyevin banisi olduğu bu mühüm strategiyanın uğurları sırasında Azərbaycan neft və qazının dünya bazarlarına maneəsiz nəqlini qeyd edə bilərik.1996-ci il yanvarın 18-də Rusiya Federasiyasının hökümət evində Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev və Rusiya Federasiyasının baş naziri Viktor Çernomırdin Azərbaycanın “Azəri”, “Çiraq” və “Günəşli” dəniz yataqlarından çıxarılacaq ilkin neftin Rusiya ərazisi vasitəsilə nəql edilməsi haqqında saziş imzaladılar. Bu sazişə əsasən, Azərbaycan nefti Bakıdan başlayaraq Çeçenistanın Qroznı şəhərindən keçib Rusiya ərazisi ilə Qara dəniz tərəfə uzanaraq Bakı-Mahaçqala-Qroznı xətti və Tengiz- Novorossiysk marşrutu ilə birləşib Rusiyanın Novorossiysk limanına gedib çıxmalı idi. Lakin bu hələ nəzərdə tutulan əsas işin başlanğıcı idi, əsas kəmər məsələsi isə hələ də açıq qalırdı. Təbii ki, Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində bu məsələlərdə öz həllini tapmağ üzrə idi. 1997-ci il noyabrın 12-də“Çıraq-1” platformasında “Əsrin müqaviləsi” üzrə ilkin neftin hasilatına başlanması münasibətilə təntənəli mərasim keçirildi. Həmin gün Xəzər dənizinin təkindən dünya bazarlarına ilk Azərbaycan nefti axıdılmağa başlandı. Bu Heydər Əliyevin neft strategiyasının mühüm qələbəsi idi.Xəzər neftinin Qərb istiqamətində nəql olunması üçün tikilmiş ikinci kəmər Baki-Supsa oldu. Kəmərin təməli 1996-ci il martin 8-də Tbilisi şəhərində imzalanan hökümətlərarası sazişlə qoyulmuşdur. Bu xəttin uzunluğu 830 km, layihə gücü ildə 5,1 milyon ton, dəyəri 565 milyon ABŞ dollarıdır.1999-cu il aprelin 17-də Gürcüstanda ilkin Xəzər neftinin Qərb istiqamətində nəqli üçün Bakı-Supsa ixrac boru kəmərinin, Supsa yer üstü terminalının Varna-Poti-batumi-İliçovsk bərə keçidinin rəsmi açılışına həsr edilmiş təntənəli mərasimlər keçirilmişdir.Xəzər dənizi regionunda karbohidrogen istehsal edən ölkələrin mənafelərini və maraqlarını hərtərəfli qane edən Şərq-Qərb dəhlizinin hər iki tərəfə tranzit yükdaşıma baxımından Transxəzər və Transqafqaz boru kəmərləri sistemində müstəsna rolu olan Bakı-Supsa Qərb boru kəmərinin istismara verilməsi, eyni zamanda 1998ci il oktyabrın 29 da Azərbaycan,Gürcüstan,Qazaxıstan,Türkiyə və Özbəkistan prezidentlərinin imza etdiyi Ankara bəyannaməsinin gerçəkləşməsi istiqamətində atılan yeni bir addım idi. Azərbaycanın neft strategiyasının rallaşması və onun ehtiyatlarının dünya bazarlarına sərbəst və maneəsiz çıxarılması üçün əlbətdə, bu iki kəmərin imkanları yetərli deyildir. Rusiyanın və İranın təzyiqlərinə baxmayaraq , Heydər Əliyevin misilsiz xidmətləri sayəsində uzunluğu 1760 km, gücü ildə 50 milyon ton olan Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinin tikintisinə nail olundu.Bu həm də Azərbaycanın qardaş ölkəyə böyük etimadı və dəstəyi idi.1999-cu il noyabrın 18-də İstanbulun “Çırağan sarayı”nda Xam neftin Azərbaycan Respublikası,Gürcüstan və Türkiyə Respublikasının əraziləri ilə Bakı-Tblisi- Ceyhan əsas ixrac boru kəməri vasitəsilə nəql edilməsinə dair saziş imzalandı.Bu layihəni dəstəkləmək, Qazaxıstan neft həcmlərini bu layihəyə cəlb etmək üçün ABŞ prezidenti Bill Klintonun şahidliyi ilə Azərbaycan,Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkiyə arasında “İstanbul bəyannaməsi” imzalanmışdır. Bəyannamədə vurğulanırdı ki, bu kəmər Mərkəzi Asiya, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyəni daha sıx birləşdirəcək, onların əməkdaşlığını daimi edəcək, dünya enerji bazarlarına sərbəst çıxışı təmin edəcəklər. Dünya enerji siyasətində və beynəlxalq münasibətlər sistemində Azərbaycanla bağlı yeni prioritetlər, dövlətlərarası və beynəlxalq əlaqələrdə yeni istiqamətlər yaradılmışdır. Prezident Corc Buş Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyevə ünvanladığı 14 iyun 2001-ci il tarixi məktubunda yazırdı: “Həyata keçirilən neft-qazlayihələrinin Azərbaycanı tezliklə güclü,sabit və dinamik inkişaf edən iqtisadiyyata malik dövlət edəcəyinə qəti əminəm”.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1729
AZƏRBAYCAN NEFTİNIN İNKİŞAF TARİXİ (IX-XX əsrlərdə)
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Heydər Əliyev
Azərbaycan neft sənayesi özünün 150 illik tarixi ərzində böyük inkişaf yolu keçmişdir. Lakin Azərbaycan xalqı yalnız XX əsrin sonralarında müstəqillik qazandıqdan sonra bu sərvətlərdən tam bəhrələnmək imkanı qazanmışdır.Bu imkanı reallığa çevirən isə Heydər Əliyev dühasıdır. Azərbaycan neftinin tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Ərəb tarixçiləri, coğrafiyaşünasları və səyyahlarından Əhməd Əl-Bəlaruri (IX əsr) Abşerondakı iqtisadi həyatın qədimdən neftlə bağlı olduğunu göstərmiş, Əbu-İshaq İstəxri (XI-X əsrlər) Bakının neftli torpağı, Abşeronun "ağ" və "qara" nefti haqqında məlumat vermişdir. XIII-XIV əsrdə yaşamış İtalyan səyyəhı Marko Polo Bakı neftinin yaxın Şərq ölkələrinə aparılması, alman diplomatı və səyyahı Adam Oleari Bakıdakı neft quyuları, türk səyyahı Evliya Çələbi neft mədənləri, neftin İrana, Orta Asiyaya, Türkiyəyə və Hindistana aparılması və neftin gətirdiyi illik gəlir haqqında məlumat vermişdir. Balaxanıdakı neft quyularından birində aşkar edilmiş daş üzərindəki yazı quyunun hələ 1594-cü ildə usta Allahyar Məmmədnur oğlu tərəfindən qazılıb istifadəyə verildiyi göstərilir. İranlı mütəfəkkür Əmin Əhməd Razinin məlumatına görə XVI əsrin əvvəllərində Bakı ətrafında 500-ə qədər neft çalaları və quyusu mövcud idi ki, bunlardan da həm "qara", həm də "ağ" neft çıxarılırdı. Alman səyyahı, həkim və təbiətşünası Engelbert Kempfer İsveç səfirliyinin katibi kimi 1683-cü ildə Abşeron yarımadasında Balaxanı, Binəqədi, Suraxanı yataqlarında olmuş, neftin Abşeron yarımadasından İrana, Orta Asiyaya və Şimali Qafqaza aparılmasını təsvir etmişdir. 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla qazılmış quyuları hasil edilmiş və 1920-ci ilə kimi davam etmişdir. 1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu tikilir. 1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirdi və dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə etdi. Bütün dünyada qədim neft diyarı kimi tanınmış Azərbaycanda neftin sənaye üsulu ilə hasilatı hələ XIX əsrin ortalarından başlanmışdır. 1848-ci ildə Bakıda, Bibiheybət yatağında qazılmış quyudan vurmuş neft fontanı Azərbaycanda "qara qızılın" sənaye üsulu ilə çıxarılmasının əsasını qoymuşdur. Artıq 1899-cu ildə Azərbaycan neft hasilatı və emalı üzrə dünyada birinci yerə çıxmış, dünya neft hasilatının yarısını vermişdir. Təhkimçilik sisteminin ləğv edilməsi ilə 1872-ci ildə manufaktura sənayesi fabrik zavod istehsalı mərhələsinə keçdi. XIX əsrin 70-90-cı illərində neft sənayesinin intensiv inkişaf dövrü, şəxsi sahibkarlıq erası başlandı. Məhz həmin illərdə neft istehsalında sənaye çevrilişi baş verdi, adi üsulla qazılan quyular, neftin sənaye üsulu ilə çıxarıldığı quyularla əvəz edildi. 1873-1880-ci illərdə Bakı neft sənayesi nə qədər tərəqqi etsə də, o bütün sahələrdə 1881- 1890-cı illər arasındakı inkişaf ilə müqayisə edilə bilməz. Xam və emal olunan neft hasilatı, onun daxili bazara daşınması və xarici ticarət hətta 1883-cü ildə ağlagəlməz dərəcədə artmışdı. Yerli sahibkarların və rusların narazılıqlarına baxmayaraq, xarici şirkətlər özlərini göstərməkdə idi. 1888-ci ilə qədər neft mədənlərində, neft emalı müəssisələrində istehsalın, boru kəmərləri sisteminin inkişafı, məhsul ixracatı haqqında məlumatlar sadəcə olaraq proqnoz və ayrı-ayrı şəxslərin verdiyi hesablamalardan ibarət idi. 1889-cu ildə Neft İstehsalçıları Assosiasiyasının statistika bürosu yaradıldı. Həmin ildən də neft sənayesinin durmadan inkişaf etməsini statistik rəqəmlərdən izləyə bilərik. Eyni zamanda borunun göstəricilərinə nəzər salanda
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1730
neftçıxarma mərkəzinin tədricən Balaxanı və Sabunçunun qərb hissəsindən Ramanaya doğru hərəkət etdiyini, Nobel qardaşlarının dərin qazma üsulunun tətbiqi ilə Bibiheybət və Ramana mədənlərinin yüksək sürətlə irəlilədiyinin şahidi olarıq. 1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını birləşdirən neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 230 km idi. Bu kəmərlərdə ildə 1mln. t neft nəql edilirdi. 1883-cü ildə Bakı- Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə verilir ki, bu da neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik idi. 1920-ci ildə Azərbaycanda neft sənayesinin milliləşdirilir və 1949-cu ildə açıq dənizdə "Neft Daşları" yatağının kəşfi dövrü başlayır. 1947-ci dənizin 5-6 metr dərinliyində ilk estakadalar quruldu. Beləliklə, Xəzərin genişmiqyaslı tədqiqinin, onun neft ehtiyatlarının istismarının bünövrəsi qoyuldu. 1949-cu il noyabrın 7-si Azərbaycanın neft tarixinə həmişəlik yazıldı. Bu dünya neft tarixində də fövqəlada bir hadisə idi. Həmin gün dərinliyi 1000 metr olan 1 saylı quyu güclü fontan vurdu. Quyunun gündəlik istismarı 100 ton idi. Bu nailiyyətin şərəfinə ərazinin əvvəlki “Qara daşlar” adı “Neft daşları” ilə əvəzləndi. Dünyada ilk dəfə olaraq polad dayaqlar üzərində dəniz yolları- estakadalar quruldu, ümumi uzunluğu 300 kilometrə çatdırıldı. Estakadalar “Neft daşları”nı qəsəbəyə cevirdi. “Neft daşları” na xas həyat tərzi, sosial-məişət münasibətləri yarandı. XX əsrin 70-80-ci illəri Azərbaycan neft sənayesinin böyük nailiyyətləri ilə yadda qalaraq onun inkişafı, maddi-texniki bazasının möhkəmlənməsi illəri olmuşdur. Bu illər Azərbaycan neftçiləri tərəfindən dənizin daha dərin sahələrinin mənimsənilməsi ilə səciyyələnmişdir. Məhz bu dövrdə görülən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində neft sənayesi möhkəmlənmiş və onun geniş infrastukturu yaranmışdır. Azərbaycanda dəniz yataqlarının işlənməsi üçün qazma qurğuları, dənizdə tikinti işlərini təmin etmək üçün xüsusi gəmilər, texnika və avadanlıq gətirilmiş, Bakı dərin dəniz özülləri zavodu kimi nəhəng strateji istehsalat qurğusu tikilmişdir. Bununla yanaşı neft emalı, neft- kimya sənayesinin və neft maşınqayırmasının inkişafında böyük sıçrayış olmuşdur. 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda “Gülüstan” sarayında Qərbin neft şirkətləri ilə bağlanmış neft sazişi müstəqil Azərbaycan Respublikasının yeni tarixinin şanlı səhifəsini açdı. “Əsrin müqaviləsi” adı ilə indi bütün dünyada tanınmış bu müqavilənin imzalanması və onun gerçəkləşməsi müstəqil Azərbaycanın iqtisadi inkişaf konsepsiyasını təşkil edən və böyük siyasətçi Heydər Əliyev tərəfindən işlənib hazırlanmış neft strategiyasının həyata keçirilməsinin parlaq təzahürüdür. Bu sahədə Azərbaycanın mənafelərinin uzunmüddətli şəkildə qorunması, genişmiqyaslı beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı, regionda neft hasilatının artması ilə əlaqədar neftin dünya bazarlarına nəqlinin təmin edilməsi məqsədi ilə strateji əhəmiyyətli Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri layihəsinin gerçəkləşməsi üçün gərgin işlər həyata keçirilmiş, aparılan danışıqlar uğurla nəticələnmişdir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1731
1941-1945-CI ILLƏR MÜHARIBƏSI ZAMANI MÜHACIR AZƏRBAYCAN KOMITƏSININ YARANMASI VƏ AZƏRBAYCAN LEGIONLARININ FƏALIYYƏTI AZƏRBAYCAN SOVET TARIXŞÜNASLIĞINDA Şəfa MÜSLÜMOV 1941-1945-ci illər müharibəsi zamanı Berlində yaradılan və fəaliyyət göstərən Mühacir Azərbay- can Komitəsi və azərbaycanlı legionların müharibədə iştirakı Azərbaycan sovet tarixşünaslığında tədqiq edilməyən mövzulardandır. Sovet dövrünün sərt inzibati amirlik sistemi və kommunist Partiyasının siyasi ideoloji konsepsiyasından kənara çıxa bilməyən tədqiqatçılar Azərbaycan sovet tarixşünaslığında bu mövzuya toxuna bilməmişlər.Hitler ordusu tərəfindən SSRİ-yə qarşı vuruşmuş azərbaycanlılardan təşkil olunmuş legionerlərin döyüş yolu və hərbi fəaliyyəti də həmçinin tədqiqat sahəsindən kənarda qalmışdır. Hitlerin SSRİ-ni işğal edəcəyi halda Azərbaycana verəcəyi müstəqillik vədinə inanan Mühacir Azərbaycan Komitəsinin və azərbaycanlı legionerlərin fəaliyyəti müstəqillik- dən sonra daha geniş araşdırılmağa başlanılıb. Qeyd edək ki. Azərbaycan sovet tarixşünaslığında mühacir həyatı yaşayan, İkinci Dünya Müharibəsi illərində Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə üçün çalışan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından biri olan M. Ə. Rəsulzadənin siyasi fəaliyyəti birtərəfli qaydada araşdırılmış, bəzən də ayrı-ayrı müəlliflər onu hitlerçilərlə əməkdaşlıqda ittiham edir, sosializmin düşməni kimi göstərirlər. M. Ə. Rəsulzadənin müharibə zamanı Hitler ilə görüşərək azərbaycanlı hərbi əsirlərin həyatı ilə maraqlanması, onların yəhudilərlə birlikdə soyqırıma məruz qalmasından xilas edilməsi, müharibədən sonra azərbaycanlı legion üzvlərinin taleyinə biganə qalmayaraq onlara dəstək olması və Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya çatdırması kimi faktlara müasir tarixşünaslığımızda daha çox rast gəlinir. Sovet Ordusunun zabiti olmuş Əbdürrəhman bəy Fətəlibəylinin (Düdənginski) hitlerçilərlə əməkdaşlıq etməsi və Mühacir Azərbaycan Komitəsi yaradaraq Azərbaycanın istiqlaliyyəti üçün mübarizəsi də müasir tarixşünaslığımızda ayrı - ayrı müəlliflər tərəfindən yazılmış əsərlərdə və məqalələrdə rast gəlinir. Müasir tarixşünaslığımızda qeyd olunur ki, Baltikyanı cəbhədə hitlerçilərə əsir düşən Ə. Fətəlibəyli azərbaycanlı hərbi əsirlərdən ibarət dəstələrin yaradılması üçün 1941-ci ilin avqustunda Hitlerə müraciət edib. Həmin ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Almaniyanın Şərq Nazirliyi tərəfindən Berlinə dəvət olunur. Bununla bağlı aparılan danışıqlar 12 maddədən ibarət xüsusi memorandumda əks olunmuşdur. 1998-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin müəlliflər heyəti tərəfindən nəşr edilmiş "Siyasi tarix" əsərində vurğulanılır ki, Hitlerin əmri ilə müsəlmanlardan təşkil olunmuş hərbi hissə Azərbaycan və Şimali Qafqaz regionlarına bölünmüşdü. Burada xüsusi olaraq yazılır ki, M.Ə.Rəsulzadə müharibə illərində hərbi əsirlər arasında azərbaycanlıların tapılıb müəyyən edilməsi, onların konslagerdən xilası və azərbaycanlıların milli hərbi hissələrə cəlb edilməsi üçün böyük cəhdlər edirdi (1., səh.72). Mühacir Azərbaycan höküməti və milli legionlarımızın fəaliyyətinə tarix elmləri doktoru Tahir Qafarovun 1993-cü ildə çap olunmuş məqaləsində daha geniş toxunulub. Müəllif yuxarıdakı əsərdən fərqli olaraq göstərir ki, hərbi əsirlərin içərisindən yəhudilər kimi azərbaycanlılar da öldürülürdü. Müsəlman əsirlərlə işi səmərəli qurmaq üçün Qüds müftisi Hacı Əmin Əl-Hüseyni Almaniyaya dəvət olmuş, hətta I tank ordusunun komandanı general fon Makizen məsciddə namaz da qılmışdı. Sonra məqalədə göstərilir ki, Geniqsberqin "Telzit" hərbi düşərgəsindən Azərbaycan türklərini və müsəlman azərbaycanlıları seçib "Şelzi" hərbi düşərgəsinə apardılar. (2.,səh.3). 2014-cü ildə "Şərq" qəzetində nəşrə getmiş Mühacir Azərbaycan Komitəsinin fəaliyyəti və Ə. Fətəlibəyli-Düdənginskinin sovet casusu tərəfindən qətli barədə son araşdırmalara toxunulub. Məqalənin girişində qeyd olunur ki, Fətəli bəy Almaniyada Milli Birlik Məclisinin rəhbəri olmaqla SSRİ üzərində qələbə qazanılacağı təqdirdə Azərbaycanın müstəqilliyinə nail olacağı göstərilmişdi. Onun həyat yoluna qısa nəzər salınır, II Dünya Müharibəsində Azərbaycan legionuna başçılıq etməsi, "Azadlıq" radiosunun Azərbaycan reaksiyasına və "Azərbaycan" jurnalına Ceyhun Hacıbəyli ilə birlikdə baş redaktorluq etməsi göstərilib (3.,səh.11). Mühacir Azərbaycan Komitəsinin və legionların fəaliyyətindən bəhs edərkən son dövrün araşdırmalarına da toxunmaq yerinə düşər. Professor Cəmil Həsənlinin 2015-ci ildə işıq üzü görmüş "II Dünya Müharibəsi illərində Azərbaycanın hərbi,siyasi və diplomatik münasibətlərdə (1939-1945)" adlı əsərində daha çox rast gəlinir. Qeyd olunan əsər Azərbaycanın müharibədə iştirakını.,beynəlxalq IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1732
vəziyyətini, Cənubi Azərbaycan məsələsini və Bakı neftinin əhəmiyyətinə aid fundamental araşdırmadır. Əsərin VI fəsli müharibə illərində Azərbaycan mühacirətinin Almaniya ilə əlaqələrinə aiddir."Üçüncü Reyxin Qafqaz mühacirlərini təşkilatlandırmaq cəhdləri" adlanan bölmədə müəllif Almaniya hökümətinin Qafqaz və Azərbaycanla bağlı planlarından yazır, M.Ə.Rəsulzadənin Alman hakim dairələri ilə Türkiyə vasitəsilə əlaqələrindən toxunur.burada vurğulanılır ki, 1941-ci ilin payızında Türkiyədə yaşayan Azərbaycan mühacirləri sovet - alman müharibəsinin başlanması və Almaniyanın qazandığı hərbi uğurların təsiri altında xeyli fəallaşmışdılar (4.,səh 273). Tarixçi Nəsiman Yaqublu digər əsərlərində də Mühacir Hökümət və milli legionların fəaliyyətinə toxunmuşdur.Onun 1998-ci ildə çap olunmuş “M.Ə.Rəsulzadə.Azərbaycan davası” əsərində Milli Azərbaycan Komitəsinin və Azərbaycan legionunun yaranmasında F. Düdənginskinin fəaliyyəti haqqında ümumi məlumat verilmişdir. Əsərdə M. Ə. Rəsulzadənin Ə. Fətəlibəyli-Düdənginskinin qətli ilə bağlı etdiyi çıxış verilmiş, onun və legionların fəaliyyəti haqqında ümumi məlumat yer almışdır (5.,səh.60). N.Yaqublunun 2008-ci ildə nəşr olunmuş ”Əbdürrəhman Fətəlibəyli-Düdənginski” əsərinin ikinci fəsli Azərbaycan legionunun təşkilində Ə. Fətəlibəylinin fəaliyyətinə və legionlara həsr olunub
kazak hissələri və Şərq legionları” adlı hərbi-tarixi əsərdə Hitler ordusundakı legionlardan ümumi məlumat verilmişdir.Burada Azərbaycan legionları haqqında yazan müəlliflər onların 806, 807, 817 və 818-ci taborlarda döyüşdüklərini bildirir və hərbi nişanlarını göstərir (7.,səh.7) Document Outline
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|