Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ORTA ƏSRLƏRDƏ DAŞKƏSƏNDƏ METALİŞLƏMƏ SƏNƏTİ Vüsalə AXUNDOVA
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1715
kilsəsinin nəsranilərə məxsus olduğu, eyni zamanda Abşeronun bir sıra qədim qəbiristanlarında nəsrani müqəddəslərinin sərdabələri olduğu məlumdur. Orta əsrlərdə Azərbaycanda iudaist dininin daşıyıcıları olan yəhudi icmaları da mövcud idi.. Onların Azərbaycanda məskunlaşması ilə bağlı araşdırıcılar arasında fərqli fikirlər mövcuddur. Tarixçi alim Tarix Dostəliyev “Şimali-şərqi Azərbaycan IX-XV əsrlərdə” adlı əsərində yəhudilərin Azərbaycanda mənşəyi ilə bağlı, bəzi tədqiqatçılar tərəfindən irəli sürülən Sasanilərin köçürtdükləri İran mənşəli əhalinin sonradan iudaizmi qəbul etmələri və bunun əsasında Azərbaycanda yəhudi icmasının yaranması haqqındakı versiyanı rədd edərək qeyd edir ki, yəhudilər dünyanın bir çox məməkətlərinə səpələndikdən sonra da müxtəlif xalqlar arasında yaşayaraq onların dillərini qəbul etsələr də, dini mənsubiyyətlərini qoruyub saxlaya bildikləri kimi Azərbaycanda da öz icmalılığını və dini mənsubiyyətini qoruyub saxlamışlar.
Vüsalə AXUNDOVA Gəncə Dövlət Universiteti AZƏRBAYCAN
Təbii sərvətlərlə zəngin olan Daskəsən rayonunun strateji məhsulları olan dəmir, alüminium, kobalt, mərmər və sair məhsulların çıxarılması üçün qazıntılar aparılmışdır. 1959-1960-cı illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan sayı hesabı bilinməyən kurqan tipli dəfn abidələri göstərir ki, bu ərazilər istifadə edilib. Bu əraziyə isə yay vaxtında yalnız bir yerdən simal-sərq tərəfdən Kür çayı vadisindən gəlmək mümkündür. (1) Sözsüz ki, İslamiyyətə qədər yerli əhali xristiyan olub, isalam laşdırma siyasəti dağlıq ərazidə ləng getdiyi üçün Daskəsən dağlarında Alban-Xristiyan məbədləri də olduqca çoxluq təşkil edir. Orta əsrlərdə Daşkəsən rayonu ərazisində mədən işi ilə məşğul olunmuşdur. (2) Metallurgiya və metalişləmə iqtisadi həyatın bütün sahələrinə güclü təsir göstərən fəaliyyət sahələri idi. Metalişləmə sənətinin inkişaf səviyyəsi onun texnoloji təkmilləşməsi bu və ya digər dərəcədə əkinçiliyin sənətkarlığın hərb sənətinin və təsərrufat məisətinin durumuna təsir göstərir,sənətkarlığın texniki səviyyəsini müəyyənləşdirirdi. Ehtimallara görə Gədəbəy, Daşkəsən, Şiz, Marağa filiz yataqları metallurgiyanı zəruri xammalla təmin etməkdə başlıca rol oynayırdı. XX - əsrin 30-cu illərində A .A. İyessen və B. Y. Degen Kovalevski Şəmkir, Gəncə , Daşkəsən,Tərtərçay hövzəsində mis, dəmir, filiz yataqlarında qədim və orta əsr mədənlərinin qalıqlarını qeydə almışlar. Görünür son orta əsrlərdə filizçıxarma prosesi XVIII - XIX-əstlərdə mövcud olmuş üsul və texnikadan fərqlənməmiş, Y. Veydenbaumun təsvir etdiyi şəkildə olmuşdur. Həmin təsvirə görə çox darısqal olan mədənə fəhlələr iməkləyərək girir. Uzanmış halda filizi qopararaq torbalara doldurur və kəndir vasitəsilə bayıra çıxarırdılar. Tədqiqatçılar yerli yataqlardan çıxarılan filizin mədənlərin yaxınlığında əridildiyini bildirirlər. Bu səbəbdən filiz yataqlarının olduğu kəndlərin sakinləri metallurgiya ilə yaxından məşğul olurdular. Məsələn müəyyən olunmuşdu ki, Quşçu, Seyidlər, Çovdar, Bayan, Daşkəsəndə yerli kənd əhalisi ənənəvi şəkildə bir neçə əsr ərzində dəmir və mis filizinin çıxarılması ilə və əridilməsi ilə məşğul olmuşdur. Mənbələrdən məlum olur ki, filiz əridən kürələr ortasında çalaşəkilli odluğu olan açıq ocağa bənzəyirdi. Filiz parçalarını və kömürü kürəyə qat-qat yığaraq körük vasitəsilə odluğa hava üfürülürdü. Nəticədə kürənin aşağı hissəsində kömür közünün hərarətinin yüksəlməsi ilə əmələ gələn və yüksək hərarətlə qızan karbon oksidi yuxarı qalxır, filiz və kömürü qızdıraraq onlarla kimyəvi reaksiyaya girirdi. Bu yolla filizdəki dəmirin və tərkibindəki maddələrin oksidləşməsi nəticəsində bir tərəfdən dəmir, digər tərəfdən isə metal pasa əmələ gəlirdi. Beş saat ərzində filiz əriyib qaynar kütləyə çevrilirdi. Hasil olunmuş ərinti qırsının tərkibində hələ metal pasa olduğundan onu döyərək saflaşdırırdılar. E. Veydenbaum qeyd edirdi ki, filiz əritmə kürələrində yüksək hərarəti almaq üçün odluğa güclü hava üfürülməsi zəruri idi. Kürəyə süni hava üfürülməsini təmin etmək üçün körüklərdən istifadə olunurdu. (3) Körüklərin dəri hissələri dövrümüzə qədər gəlib çatmasa da, onların oda davamlı saxsı başlıqları tapılmışdır.Bəsit texnalogiyaya əsaslanan belə metaləritmə kürələrində yuksək hərarətin alınmasının təminatı üçün alışarkən zəngin karbon oksidi əmələ gətirən yüksək koloritli yanacaq növü lazım idi. Bu ilk növbədə yüksək hərarət verən oduncaqlı ağac növləri – palıd, ardıc, IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1716
arçan, vələs və s.-dən alınan kömür idi. Kiçik Qafqaz dağlarının zəngin meşə zolağı ilə örtülən Daşkəsən rayonunda kömür, mis, dəmir filizi geniş istifadə olunmuş, kömürdən yanacaqda da istifadə etmişlər. Metal qırsa, adətən, dəyirmi kündə formalı görünüş verirdilər. Metallurqların hasil etdiyi xammal adətən istehsal üçün yararlı olmurdu. Sənətkarlar onu emal edib yararlı hala salmalı idi. Metaləritmə kürələri adətən şəhərlərin rabad hissəsində yerləşirdi. (4) Q. V. Abix Gəncə gölünün şimalında və simal-qərbində yerləşən dağların ətəklərini zəngin filiz yataqları olduğunu hesab edir. Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərində yerləşən Gədəbəy, Daşkəsən, Zəylik, Bayanda metal filizlərinin çoxluğunu qeyd edir. Onların yalnız qizil və gümüşə aid olmayıb,həm də mis və maqnitli dəmir filizindən ibarət olduğunu filizlərin tərkibinin müxtəlifliyini söyləyir. Daşkəsəndə aparılan geoloji tədqiqatların nəticələrindən qədim dövrlərdə, mis - dəmir mədənlərində istifadə olunması məlumdur. Q. V. Abix də Daşkəsən dərəsində zəngin mis və dəmir filizlərindən hələ lap qədim zamanlardan başlayaraq istifadə olunduğunu göstərir. (5) Bu barədə E. Veydenbaum da məlumat vermiş və bölgədə mis, dəmir filizi yataqlarının olmasını qeyd etmişdir. Orta əsrlərdə dəmirçilikdə yanacaq materialı kimi istifadə etmək üçün ağac kömurunu hazırlamaq məqsədilə zəngin Daşkəsən meşələrindən istifadə edilmişdir.Bu baxımdan sənətkarlığın yaranmasına və inkişafına əlverişli zəmin yaranmışdır. Daşkəsən rayonunun qedim tarixə malik olduğunu Rus arxeoloqları da təsdiq edir. (6) Sinder V. A. Gəncəçay ərazisində , Gəncə ilə Xanlar arasındakı sahədə maddi mədəniyyət abidələri və Çovdar kəndi yaxınlığındafiliz yataqlari askar etmişdir. Dağ mühəndisi Ferdinand Lass Daşkəsən və Quşçu kəndi ərazisində daş qutu qəbirlər aşkar etmişdir. E. Resler Gəncəçay hövzəsində bir sıra arxeoloji abidələri nəzərdən keçirdi. Rusiya hakim dairələri Qafqazın arxeoloji baxımdan tədqiq edilməsinin zəruri olduğunu qeyd edirdi. Son orta əsrlərdən etibarən Qafqazın o cumlədən Azərbaycanın nisbətən sistemli şəkildə və Qafqaz arxeologiya cəmiyyətinin nəzarəti altında öyrenilməsi başlanıldı. Bu tedqiqatda hem yerli, hem xarici, hem de rus arxeoloqları mühüm rol oynayırdılar. Tedqiq olunan ərazilər içərisində Daşkəsən rayonunun zəngin filiz yataqları da vardı. Bu tesadüfi deyildi. Tebii ki, Daşkəsən rayonu Qafqazın bir guşəsi kimi faydalı, strateji təbii məhsullarla zəngindir. Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|