Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1713

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

XVIII əsrdə Qarabağ xanı Pənahəli xanın tikdirdiyi Əsgəran qalası (sonra İbrahim xan tərəfindən 

genişləndirilmişdir) bu dövrün ən iri müdafiə tikilisidir. Qarqar çayının sağ və sol sahillərində salınan 

Əsgəran qalası iki istehkamdan ibarətdir. 

XIX  əsr  Quzey  Azərbaycanın  Rusiyaya  birləşdirilməsindən  sonra  yeni  tipli  tikililərin  meydana 

gəlməsi  memarlığın  inkişafında  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etmişdir.  XIX  yüzilin  ortalarında  teatr, 

məktəb, xəstəxana kimi yeni binalar, yaşayış evləri tikilmişdir. 

Neft sənayesinin sürətli inkişaf etdiyi XIX-XX əsrlərin ayrıcında Azərbaycan memarlığında yeni 

təzahürlər müşahidə olunub.  

XIX  əsrdə  yaşayış  binaları  istisna  olmaqla,  ən  xarakterik  bina  tipi  ticarət  binaları  idi.  Belə 

binalardan çox vaxt həm ticarət müəssisələri, həm də sənətkarlıq emalatxanası kimi istifadə edilirdi.  

XIX əsrin II yarısında tikilməyə başlanan teatr binaları Azərbaycan memarlığında tamamilə yeni 

qurğu  tipi  idi.  İlk  teatr  binası  Şamaxıda  (1858,  memar  Q.  Hacıbababəyov),  sonralar  isə  Bakıda 

Tağıyev Teatrı (indiki Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı, 1883, P.İ. Konqnovitski; 1980-cı 

illərin  sonunda  sökülüb)  və  Mayılov  Teatrı  (indiki  Azərbaycan  Dövlət  Opera  və  Balet  Tetarı,1911, 

memar N.G. Bayev) tikilib. 

XIX əsrdə Azərbaycanda keçmiş ənənələri müəyyən dərəcədə davam etdirən məhəllə xarakterli 

memarlıq  məktəbləri  yaranmışdır.  Məscid  binalarının  xarici  simasının  səciyyəvi  xüsusiyyətləri 

Azərbaycan  ərazisində  Bakı-Abşeron,  Quba-Qusar,  Gəncə-Qarabağ,  Şəki-Zaqatala,  Lənkəran  və 

Naxçıvan  kimi  yerli  memarlıq  məktəblərini  müəyyənləşdirməyə  imkan  verir.  Bakıdakı  Bəy  məscidi 

(İçərişəhərdə, 1895; memarlar Məhəmməd Haşim əl-Bakuvi  və Mirəli ən-Naqi bin Seyyid Hüseyn), 

Qasım bəy  məscidi (1896,  memar Məşədi Mirzə Qafar İsmayılov), Təzəpir məscidi (1905-14), Göy 

məscid  (1912-13),  Əmircanda  M.Muxtarovun  məscidi  (1909;  hər  üç  məscidin  memarı 

Z.Əhmədbəyovdur) bu dövrün ən xarakterik tikililəridir. 

Qarabağ  zonasında  Avropa  memarlığı  dərin  kök  sala  bilməmiş,  XIX  yüzilin  ortalarında 

Qarabağda  özünəməxsus  memarlıq  məktəbi  yaranmış  və  onun  ən  görkəmli  nümayəndəsi  Kərbəlayı 

Səfixan  Qarabaği  olmuşdur.  Kərbəlayi  Səfixan  Bərdədə  İmamzadə  kompleksini  yenidən  qurmuş 

(1868),  Ağdamda  məscid  (1868-70),  Şuşada  Aşağı  məscid  (1874-75),  Yuxarı  məscid,  yaxud  Cümə 

məscidi (1883), indiki Füzuli şəhərində Hacı Ələkbər məscidi (1890), həmin rayonun Horadiz (1891-

1908) və Qoçəhmədli (1906) kənd məscidləri və s. binalar tikmişdir. 

Sovet dövrü Azərbaycan memarlığının ilk mərhələsi Bakı ətrafında fəhlə qəsəbələrinin (Binəqədi, 

Bakıxanov, Montin, Məmmədyarov) salınması ilə əlaqədar olub. Fabrik, zavod, anbar binaları, liman, 

körpü, vağzal və s. tikililər Azərbaycanda sənaye-nəqliyyat qurğuları memarlığının yaranmasına səbəb 

olmuşdur. 

Müstəqillik  qazanandan  sonra  da,  Bakının  ən  görkəmli  yerlərində  gözəl  memarlıq  ansamblları 

yaradılmış,  şəhərin  simasını  müəyyən  edən  müasir  binalar,  göydələnlər  tikilmişdir:  Azərbaycan 

Respublikası  Ali  Məhkəməsinin  klassik  üslublu  yeni  binası  (memar  Vüqar  Həsənov),  Uniplaza 

(memar Nəriman İmaməliyev), Heydər Əliyev Mərkəzi (memar Zaha Hadid) və s. 

 

 

İSLAM DİNİNİN AZƏRBAYCANDA TOLERANTLIQ  

ƏNƏNƏLƏRİNİN FORMALAŞMASINA TƏSİRLƏRİ 

 

Piri AXUNDOV 

 Azərbaycan Texnologiya Universiteti 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan  çoxmillətli  ölkədir,  müxtəlif  millətlərin  və  xalqların  qarşılıqlı  anlaşma  şəraitində 

yaşadığı  və  fəaliyyət  göstərdiyi  dövlətdir.Müasir  müstəqil  Azərbaycan  dövləti  və  onun  yaradıcısı 

Heydər  Əliyev  hakimiyyətə  qayıdışı  ilə  ölkəmizdə  yaşayan  azsaylı  xalqların  dilinə,  mədəniyyətinə, 

adət-ənənələrinə  diqqətlə  yanaşdı,  qayğı  göstərdi.  Belə  ki,  1993-cü  ildən  etibarən  keçmiş  ittifaq 

respublikalarından  fərqli  olaraq  Azərbaycanda  vəziyyət  tamamən  fərqli  istiqamətdə  inkişaf  etməyə 

başladı. Bu proses Azərbaycanda yaşayan milli azlıqların, azsaylı xalqların və etnik azlıqların ictimai-

siyasi, sosial-mədəni inkişafına stimul verdi.  

---

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

 

1714

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Azərbaycanın  mədəniyyətlər  qovşağında  yerləşməsi,  həm  dini  azad  fikirliliyin  və  tolerantlığın 

olmasına,  həm  də  yeni  dini  cərəyanların  zaman-zaman  yaranmasına  və  inkişafına  zəmin  yaratmışdı. 

Azərbaycan  olduqca  unikal  bir  mədəniyyətə  malikdir.  Bu  torpaqda  uzun  əsrlər  boyu  dünyanın  ən 

aparıcı  mədəniyyət  sistemlərinin  təbii,  tarixi  inteqrasiyası  baş  vermişdir.  Bu  torpaqda  atəşpərəstlik, 

türk,  iran,  qafqaz,  yəhudi,  xristian,  islam,  Şərq,  Qərb,  slavyan,  sosializm  və  s  kimi  müasir  dünya 

sivilizasiyasını  formalaşdıran  mədəniyyətlər  çulğalaşmış,  dünyanın  inkişafı  üçün  gərəkli  olan 

mədəniyyət, inkişaf modelləri yaratmışdır. 

Azərbaycanda İslamın yayılması və İslamda tolerantlıq 

VII  əsrin  I  yarsın  da  Ərəbistan  yarımadasında  meydana  gələn  İslam  dini  və  onun  əsasında  yaranan  güclü 

Ərəb  xilafəti  öz  nüfuzunu  ətraf  ərazilərə  yaymaq  üçün  iri  miqyaslı  yürüşlərə  başladı.  Tarixdən  İslamın  və  bir 

dövlət  olmaq  etibariylə  Xilafətin  (peyğəmbərin  xəlifələri  tərəfindən  idarə  olunduğu  üçün  belə  adlanırdı)  “yer 

üzünə yayılma çağı” adlanan dövrü başlandı.  

Azərbaycan  ərazisinə  Ərəblərin  ilk  hücumları  639-cu  ilə təsadüf edir.  643-644-cü  illərdə,  xəlifə 

Ömərin  dövründə,  ərəblər  tarixi  Azərbaycan  ərazisinin  yalnız  cənub  və  Dərbəndədək  Xəzər  sahili 

torpaqlarını tuta bildilər.  

 İslama görə tolerantlıq müxtəlif inanclı insanlar arasında bir körpüdür. Allah belə buyurur: "Ey 

insanlar! Biz sizi bir kişi və bir qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və 

qəbilələrə  ayırdıq.  İnsanların  bir-birini  tanıması,  qarşılıqlı  münasibətlərinin  formalaşmasının  əsası 

tolerantlıqdan keçir. İslam dinində tolerantlıq dinin əsas ünsürü kimi qəbul edilir. İslamın birinci əsas 

mənbəyi olan Quranda Uca Allah belə buyurur: "Sizin dininiz sizə, mənim dinim mənə aiddir.Quran 

tolerant  olmaq  üçün  ədalətli  olmağımızı  əmr  edir.  Hz.Muhəmməd  bir  hədisində  də  bunları  bildirib: 

"Allah  qiyamət  günündə  insanlara  əziyyət  edənlərə  əziyyət  edəcəkdir".  Budur  Hz.Muhəmmədin 

tolerantlığı. 

İslamın hakim mövqe tutduğu bu dövrlərdə Azərbaycan ərazisində xristianlıq və musəvilik kimi 

dünya  dinləri  də  paralel  olaraq  mövcud  idi  və  bu  dinlərin  daşıyıcıları  öz  inanclarını  sərbəst  həyata 

keçirə bilirdilər.  

İslamın  əhli  kitab  dinlərinə  loyal  münasibəti  bu  dinlərə  sitayiş  edən  xalqların  islam  arenasında 

sərbəst  həyat  sürmələrinə  geniş  imkanlar  yaradırdı.  Orta  çağlarda  islam  dünyası,  o  cümlədən 

Azərbaycanda  yaşayan  müxtəlif  xristian  və  yəhudi  icmaları  islam  dünyası  içində  öz  dünyalarını 

yaratmışdılar.  Kilsələr  və  sinaqoqlar  həmişə  özlərinin  müxtariyyətliklərini  qoruyub  saxlayırdılar. 

Onlar  müxtəlif  bağlaşmalarla  özlərinə  güvənclər  qazanırdılar.  İslam  qanunu  başqa  dinlər  arasında 

tarazlığa  da  göz  qoyurdu,  yəhudilərin  xristianlığa  və  xristianların  iudaizmə  keçməsini  yasaqlayırdı. 

Onlara yalnız islama keçməyə icazə verilirdi.  

İslam  dünyasında  başqa  dindən  olanlara  peşə  yasaqları  yox  idi.  Ona  görə  də  xristianlar  və 

yəhudilər çox qazancıl peşələrlə məşğul olurdular. Xilafətin paytaxtı olan Bağdadda (IX əsr) xristian 

icmasının başında saray həkimi xristian dururdu. Yəhudi icmasının başında isə saray bankiri yəhudi 

dururdu  (6,  43  ).  Adam  Mets  təəccüblənərək  yazırdı:  “Müsəlman  imperiyasında  adamı  ən  çox  mat 

qoyan  başqa  dindən  olan  məmurların  çoxluğudur.  Müsəlmanlar  bu  məmurlara  tabe  olurdular. 

Paradoks:  bir  tərəfdən  yəhudiləri  və  xristianları  məcbur  edirdilər  ki,  onları  bildirən  nişanları 

gəzdirsinlər. Onlara icazə verilmirdi ki, müsəlman evindən hündür ev tikdirsinlər. O biri tərəfdən isə 

həmin dindən olan məmurlar müsəlmanlara əmr və cəza verirdilər .1240-cı ildən başlayaraq Qanzasar 

məbədinin nüfuzu artmağa başladı. Məbədə Həsən Cəlal nəslinin nümayəndələri başçılıq edirdilər. Bu 

vaxtdan Qanzasar alban kilsəsinin mərkəzi alban katolikoslarının iqamətgahı oldu, alban katolikosluğu 

Qanzasar  katolikosu  adlanmağa  başladı.  Qanzasar  katolikoslarının  iqamət-gahı  həm  də  Artsax 

knyazlığının  dini  və  siyasi  mərkəzi  idi”.  Xristianlığın  əsas  cərəyanlarından  biri  olan  nəsraniliyin 

Azərbaycanda yayılması ilə bağlı da faktlar vardır. Akademik V.Bartolld “Xəzəryanı ərazilərin islam 

tarixində  yeri”  adlı  əsərində  Ərəblərin  gəlişi  dövründə  nəsranilərə  işarə  edərək  yazır:  “Ərəblər 

Sasanilərin  sərhəd  ərazilərini  tutanda  bu  bölgələrin  dini  kimi  xristianlıqdan  danışırlar,  zərdüştlüyün 

ardıclıları  isə  heç  xatırlanmır.  Sasanilərin  qərb  ərazilərində  nəsranilik  xristianlığın  xüsusi  təlimi 

şəklində  təşəkkül  tapdı.  Onlar  Bizansda  təqib  olunurdular.  Burada  isə  təqiblər  olmadığı  üçün 

nəsranilik hakim vəziyyətdə idi”. Monqol və Səlcuq-türk istilaları dövründə xristianlıq təzə nəfəs tapıb 

yeni bir dalğa ilə Şərqə yayılmağa başlamışdı. Bu səbəbdən də XI-XIII əsrlərdə Azərbaycanda nəsrani 

məzhəbli  xristianlıq  daha  fəal  yayılmış,  bir  sıra  türk  tayfaları  xristianlığı  qəbul  etmiş,  kilsə  və 

monastırlar  tikilmişdir.  İçəri  şəhərdəki  -  Qız  qalasının  yanındakı  məscidin  yaxınlığındakı  xristian 

---