47
edirdilər. Lakin Teymurun işğalları, xüsusən Həştərxanın
dağıdılması (1395), Qızıl Orda ilə Teymurilər dövləti arasında
yaranmış zidiyyətlər səbəbli tez-tez baş verən hərbi toqquşmalar
Qara dəniz sahillərindəki ticarət mərkəzlərinin Həştərxan
vasitəsilə Orta Asiya, Hindistan və Çinlə ticarət əlaqələrini
çətinləşdirdi. Bu səbəbdən də, Orta Asiyadan, həmçinin Hin-
distan və Çindən Azərbaycana gələn ticarət yolları canlanmağa
başlandı.
1453-cü ildə Konstantinopolun Osmanlı sultanı II Mehmet
(1451-1481) tərəfindən alınması, Qara dənizi Aralıq dənizi ilə
əlaqələndirən boğazların Türkiyənin əlinə keçməsi, sonralar
Krımın da Osmanlı dövlətindən asılı hala düşməsi Qara dəniz
vasitəsilə Avropa-Asiya ticarətinə ağır zərbə vurdu. Qara dəniz
sahillərini Orta Asiya vasitəsilə başqa şərq ölkələri ilə
əlaqələndirən ticarət yolları əvvəlki əhəmiyyətini itirdi. Nəticədə
Orta Asiyanı Aralıq dənizi sahillərindəki Ön Asiya ticarət
mərkəzləri ilə bağlayan karvan yolları canlanmağa başladı.
Məlumdur ki, 1453-cü ildə Konstantinopolun Türkiyə
tərəfindən fəthinədək Təbriz-Trabzon karvan ticarəti yolu
Avropa-Şərq ticarətində böyük rol oynayırdı. Bağdad və
Həştərxanın süqutundan sonra Şərq ölkələrinin Avropa ilə,
xüsusən Şərqi Avropa ölkələri lə ticarət əlaqələrinin həyata
keçirilməsində Təbriz-Bursa-İstanbul yolunun əhəmiyyəti
artmağa başladı.
XV əsrdə Avropa - Asiya ticarətində əlaqələndirici rol
oynayan Təbrizin Yaxın və Orta Şərqin ən böyük ticarət
mərkəzi kimi əhəmiyyəti artmağa başladı. Ön Asiya ticarət
mərkəzləri vasitəsilə İtaliyadan gətirilən mahud və şüşə
məmulatı, Şəki, Şirvan, Gürcüstan, Gilan və Yezdin xam və
toxunulmuş ipəyi, zinət şeyləri, cürbəcür daş-qaş, ədviyyat
məhsulları Qahirə, İsgəndəriyyə və Konstantinopoldan gətirilən
müxtəlif cür sənətkarlıq məmulatları məhz Təbriz bazarlarında
satılırdı.
48
XV əsrdə Asiya ilə Avropanı əlaqələndirən Qaraqoyunlu
və Ağqoyunlu dövlətlərinin də ərazisindən bir çox mühüm
beynəlxalq karvan yolları keçirdi. Sözsüz ki, Avropa ölkələrinin
müxtəlif növ şərq malları, xüsusən ipək, ədviyyat, başqa
məhsullarla təmin olunmasında bu ticarət yollarının böyük rolu
vardır. Təbriz bu beynəlxalq karvan yollarının qovşağında
yerləşdiyindən, demək olar ki, Avropa-Asiya ticarətini tənzim
edirdi.
XV əsrin ortalarında Venesiya respublikası artıq
Avropanın ən qüdrətli dəniz dövlətlərindən birinə çevrildi.
Venesiyalılar digər italyan tacirləri ilə birlikdə Avropanı Çindən,
Hindistandan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrindən, Afrikadan
gətirilən müxtəlif mallarla - xam ipək və zərif ipək parçalar,
xalça-palaz, ədviyyat şeyləri, yun və yun parçalar, pambıq, qənd
tozu, daş-qaş, zərgərlik məmulatı, fil dişi və s. ilə təmin edirdilər.
Artıq ticarətlə məşğul olan donanmalar yaradılmağa
başlanmışdı. Belələrindən biri Venesiyaya məxsus idi. Venesiya
ticarət donanması Avropa-Şərq ticarətini dəqiq tənzim edən
ayrı-ayrı eskadralara bölünmüşdü. Hər il Venesiyadan Qara
dənizə və Azov dənizinə, Konstantinopola və Suriya şəhərlərinə,
Afrikaya və İspaniyaya, Flandriya və İngiltərəyə 6 böyük gəmi
karvanı yola salınırdı.
Avropa tacirləri Şərq ölkələri ilə Türkiyə ərazisi, xüsusilə
İstanbul və Bursa vasitəsilə geniş əlaqə saxlayırdılar. Bursanın
əhəmiyyəti daha böyük idi. Avropa tacirlərini Bursa bazarlarına
cəlb edən əsas məhsul xam ipək, daş-qaş, ədviyyat şeyləri və b.
şərq malları idi. Venesiya, Florensiya, Genuya tacirləri Bursada
Təbrizdən gələn ipək karvanlarını qarşılayırdılar.
Venesiya tacirləri Şərqdən aldıqları malların ancaq cüzi bir
hissəsini İtaliyaya aparırdılar. Şimali Afrika və Cənubi Avropa
sahillərindən tutmuş İngiltərə, Şimali Almaniya və Flandriyaya
qədər hər yerdə Venesiya gəmilərinə rast gəlinirdi.
Balkan yarımadasının Adriatik dənizi sahilindəki ticarət
məntəqələri, İoni adaları, Moreyanın sahilboyu məntəqələri və
49
Korinf körfəzi, Krit və Evbeya (Neqropint) da daxil olmaqla
Aralıq və Egey dənizlərində bir sıra strateji əhəmiyyətli adalar,
Qara və Azov dənizlərindəki ticarət məskənləri, İsgəndəriyyə və
Konstantinopolda, Suriya şəhərlərində, Serbiyada, Avstriyada
ticarət məhəllələri və s. Venesiyaya məxsus idi. Venesiya,
Genuya, Florensiya, Piza və b. İtaliya şəhərlərində Şərq malları
ilə ticarət sahəsində ixtisaslaşmış ticarət burjuaziyası
formalaşmaqda idi.
Sultan II Mehmet 1453-cü ildə Qara dənizin açarları olan
Bosfor və Dardanel boğazlarını ələ keçirdikdən sonra,
Avropada olduğu kimi, Asiyada da geniş işğallara başladı. II
Mehmet Ön Asiyada olan bütün xırda feodal dövlətlərini –
Qaraman, İsfəndiyar oğulları, Alaiyyə və Zülqədəroğulları
bəyliklərini, Şimali Anadoludakı Genuya ticarət məskənlərini,
Trabzon yunan dövlətini, paytaxtı Diyarbəkr olan Kiçik
Ağqoyunlu hakimliyini aradan qaldırıb bütün Kiçik Asiyanı ələ
keçirməyə və buranı Osmanlı dövlətinin daimi ərazi - iqtisadi
bazasına çevirməyə çalışırdı. Artıq Osmanlı imperiyasının
siyasətində qonşu dövlətlərlə Avropa və Asiyanı birləşdirən
karvan yollarındakı üstünlüyü ələ keçirmək dururdu. Qara dəniz
və Aralıq dənizinə çıxış yollarını ələ keçirmək üstündə hələ
qədim dövrlərdən başlanan hərbi-siyasi rəqabət (Yunan - İran,
Bizans - İran müharibələri və s.) davam etməkdə idi. Yalnız
tərəflər dəyişmişdi. Həmçinin fərq burasında idi ki, boğazlarda
və Avropa – Şərq ticarəti üçün əlverişli olan digər strateji
məntəqələrdə mənafeyi olan və mübarizəyə qoşulan dövlətlərin
sayı getdikcə artmaqda idi.
Qara dənizin Avropa - Asiya ticarətində mühüm rol
oynadığı dövrdə -1453-cü ildə Konstantinopolun Osmanlı
sultanı II Mehmet tərəfindən alınmasınadək Trabzon şəhəri
qərb ölkələrinin Şərqlə ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində
mühüm rol oynayırdı. Şərq malları ilə ticarət sahəsində
ixtisaslaşmış ticarət kampaniyaları, Qara dəniz ticarətində
iştirak edən ölkələr Trabzon –Təbriz ticarət yolu ilə Azərbaycan,
Dostları ilə paylaş: |