Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
34
Rəqabətin 2 forması: sahədaxili və sahələrarası; 2 metodu: qiymət və qeyri-qiymət; 2 modeli: təkmil və qeyri-təkmil modelləri fərqləndirilir. İstehlak bazarında rəqabət mühitinin yaradılması üçün istehlak bazarının öyrənilməsi, istehlakın təhlili, istehlaka təsir edən amillərin tədqiqi son dərəcə aktualdır. Bildiyimiz kimi “istehlakçı” dedikdə, “alıcı” başa düşülür. Belə ifadə tam olaraq dəqiq deyil. Düzdür, alıcı öz tələbatını ödəmək üçün öz istehlakını fikirləşir, hər bir istehlakçı isə ən əvvəl alıcı kimi özünü göstərməlidir. Lakin bu prosesdə hər bir istehlakçınınn həmişə alıcı kimi çıxış etməsini söyləmək olmaz. Belə ki, istehlakçılar vasitəçilərdən istifadə edərək tələbatını ödəyə bilər. Digər prizmadan yanaşsaq, həm də alınan əmtəənin tez şəkildə,dərhal istehlak olunacağını da demək olmaz, çünki hər bir əmtəə ehtiyat kimi də saxlanıla sonra isə satıla bilər. İstehlak proseslərinin təhlilində istehlakçının tələblərini, rəyini öyrənməyin üsullarından biri rəy sorğularının keçirilməsidir.Lakin bu sahədə işlər tam qaydasında deyil.Aparılan sorğular obyektiv gerçəkliyi əks etdirmir. Digər üsul metod kimi isə mövcud hesabat materiallarından istifadə hesab olunur. Rəqabət mühitinin formalaşdırılmasında istehlakı müəyyən edən vacib amillərdən biri olan tələbin həcminə,strukturuna bir sıra amillər təsir edir.Bu amillərə iqtisadi,sosial,demoqrafik və digər amillər aiddir. İstehsalla tələbat arasında qarşılıqlı münasibət istehsalla istehlakın bazar mexanizminin əsasını, bu prosesin məzmununu müəyyən edən və bütün elementlərdən təzahür edən cəhətlərini təşkil edir.[4] İstehlak bazarının səmərəli inkişafı müasir şəraitdə bazar iqtisadiyyatının inkişafı üzrə əhəmiyyətli problemlərindən biri sayılır. Bununla birlikdə o, sahələrin bütün kompleksinin istehsal prosesinə aktiv təsir göstəricisi qismində çıxış edir. İstehlak bazarının göstəriciləri bütovlükdə cəmiyyətin iqtisadi və sosial əmin-amanlılığının vacib indikatorudur. İstehlak bazarının formalaşmasında əhalinin ehtiyacları, tələbatları özünü təcəssüm edir. Əhali bu zaman həm təlabatını maksimumlaşdırır, həm də müəyyən faydalılıq əldə edir. Bu zaman istehlakçıların sayının artması və onların 35
alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsi bazarda onların fəaliyyətini,üzv sayını artıracaq və istehlak bazarının genişlənməsi baş tutacaq. İstehlak bazarının daha da genişlənməsi baş verdikcə, bazarda rəqabət mühiti də bu və ya digər dərəcədə kəskinləşir.Azərbaycanda istehlak bazarının normal,səmərəli və effektiv təşkili üçün rəqabət mühitinin sağlamlaşdırılması son dövrlər daha da inkişaf etdirilmişdir. Həm iqtisadi, həm də inzibati(hüquqi) yollarla prosesin fasiləsizliyi təmin edilir. Rəqabət mühitinin sağlam formada olması üçün ölkənin iqtisadiyyata təsiri təkmil formada olmalıdır. Rəqabət mühitinin yaradılmasında az da olsa payı olan azad ticarət siyasətinin yaxud proteksionizm siyasətinin ikisinin də 100 faizlik ölkə iqtisadiyyatına tətbiq edilməsi labüd hesab edilmir.Lakin ölkəmiz daha çox proteksionizm siyasətinə üstünlük verir. İqtisadiyyatda rəqabət mühitinin yaradılmasından öncə həmin iqtisadiyyatda hansı növ bazarın ( yaxud istehlak bazarının ) hökm sürdüyünü nəzərdən keçirmək lazımdır. Bazarda rəqabətin modelləri fərqlidir: 1.Təkmil rəqabət bazarı 2.Qeyri-təkmil rəqabət bazarları 2.1 inhisar 2.2 oliqopoliya 2.3 məhsulların differensasiyası Təkmil rəqabət bazarı özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan və real olaraq demək olar ki, rast gəlinməyən və hər bir ölkənin milli iqtisadiyyatında həyata keçirilməsi istənən bazar növüdür. Bu bazarın xüsusiyyətlərinin hər hansı biri pozulanda meydana qeyri-təkmil rəqabət bazarları çıxır.Bu problem isə istənilən səviyyədə ölkənin milli iqtisadiyyatına, dolayı yolla əmtəə-xidmətlər bazarına öz mənfi təsirini göstərir. Əmtəə-xidmətlər bazarında rəqabət mühitinin yaradılması üçün istifadə olunan müxtəlif metodlar var. İstehlak bazarında ( ümumiyyətlə bazarda ) rəqabət metodları qiymət və qeyri-qiymət formalarda olur. Belə təsnifat əvvəla firmanın işgüzar fəaliyyətinin əsas kəmiyyət parametri kimi əsaslandırılır. Qiymət rəqabəti istehsal xərclərini dəyişməklə qiymətə təsir göstərmək və rəqabət qabiliyyətini artırmaq vasitəsidir.( əmtəənin rəqabət qabiliyyətliliyi-müəssisə tərəfindən bazarda təklif
36
digər oxşar məhsullarla müqayisədə istehlakçıların tələbatlarını daha da dolğun,tam ödəmə qabiliyyətinə malik olmasına deyilir ) Qiymət rəqabətində qiymət diskriminasiyasından (eyni məhsullara müxtəlif qiymətlər tətbiq edilməklə aparılan rəqabətdir) istifadə edilir.Üstəlik mənfəət əldə etmək, zəif rəqibləri bazardan kənarlaşdırmaq əsas məqsədlərdəndir. Qeyri-qiymət rəqabəti marketinq,reklam və s təkmil üsullardan istifadə etməklə aparılan rəqabətdir. Əmtəələrin reallaşması şərtlərinə,
onların
qiymətlərinə bazar
subyektlərinin(iştirakçı) təsir göstərmək imkanları olmadığı zaman bazar rəqabətli olur. Belə olan halda bazar azad və ya xalis rəqabətli bazar formasında formalaşır.[62] Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mal və xidmətlərin istehlak bazarının bazar münasibətləri sahəsinin strukturunun əvvəlki təhlili və müəyyən edilməsi göstərdi ki, tədqiq edilən bir çox sistem ayrı-ayrı bazarlarla sıx qarşılıqlı əlaqədə yerləşir. Məhz burada qeyd etmək lazımdır ki, hər bir ayrıca bazar öz rəqabət mühitinə malikdir və eyni zamanda, öz təsirini mal və xidmətlərin istehlak bazarının özünün rəqabət mühitinə göstərir. Odur ki, vacib problem tədqiqatların , bir tərəfdən, “ayrı –ayrı” bazarlarının rəqabət mühiti istiqamətində, digər tərəfdən istehlak malları və xidmətləri bazarı ilə qarşılıqlı əlaqədə rəqabət mühiti istiqamətində aparılması sa- yılır.[13] Digər bazar növləri kimi, əmtəə-xidmətlər bazarının da öz rəqabət mühiti var. İstehlak malları bazarının onun formalaşmasına təsir etməyə malik rəqabət mühitinin ümumi və xüsusi prinsipləri fərqləndirilir. Belə ümumi prinsiplər mikro- makroiqtisadiyyat nəzəriyyəsi kursunda və digər iqtisad yönümlü ədəbiyyatlarda geniş formada təhlil edilibdir. Misal üçün, amerikalı iqtisadçı, professor Maykl Porterin bu sahədə öz konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Son dövrlərdə rəqabət mühitinin təhlilində istifadəsi geniş yayılan modellərdən biri də Porterin «rəqabət gücləri» nəzəriyyəsidir. M.Porterin rəqabətin “beş güc” modeli bazarda rəqabət gərginliyinin diaqnostikası və biznesin gəlirliyinə rəqib qüvvələrin təsirinin əhəmiyyətliliyi üçün fəaliyyətdə olan konseptual alətdir. [42 s. 66] Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|