Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan Yeni Əlifba Komitəsinin fəaliyyəti
26 İsaxan İSaxanlı
“ərəbistlər” (ərəb əlifbasının islahı tərəfdarları). Yanvar ayının 13-də hər iki tərəfdən ayrıca komissiya yaradıldı. “Latınçılar” komissiyası- nın ümumi tərkibi 8 nəfərdən ibarət idi. Fərhad Ağazadə (sədr), Xuda- dat Məlik Aslanov, Abdulla Tağızadə, Məhəmməd Əmin Əfəndizadə, Həmid Şaxtaxtlı, Azad Əmirov, Əhməd Pepinov, və Hüseyn İsrafilbə- yov. “Latınçılar” komissiyasına Fərhad Ağazadənin sədr seçilməsi onun əlifba məsələsində latınçılar arasında böyük hörmət və söz sahibi olduğunu göstərirdi. O dövrdə Azərbaycanda istifadə olunan ərəb əlif- basına müəyyən dəyişikliklər etməklə bu əlifbanın saxlanılmasının xeyli tərəfdarları olsa da, əlifbanın yeni latın əlifbası ilə əvəz olunma- sını yeganə düzgün yol hesab edənlər daha sistemli və əsaslı dəlillər gətirməklə bu mübarizədən qalib çıxdılar. O zaman “ərəbistlər” aşağıdakı 7 müddəanı ortaya qoyaraq latın əlifbasına keçidə heç bir ehtiyac olmadığını israr edirdilər. 1) Hurufatın çətinliyi mədəniyyətə mane ola bilməz, olsaydı, sa- biqədə ərəblərin və indi də yaponların mədəniyyəti olmazdı. Firənglərin və ingilislərin də imlaları çətindir, fəqət onların da mədəniyyəti bundan müşkülə düşməmişdir. 2) Ərəb hurufatının çətinliyindən farslar və ərəblər özləri heç bir şikayət etmirlər. 3) Hərgah ərəb hurufatının təbdilinə ehtiyac vardırsa, latın hurufatına nə için tərcih verilsin? Başqası yaramazmı? 4) Latın hurufatı qəbul edilərsə, köhnə ədəbiyyatımızın başına nə gələcəkdir? 5) Latın hurufatını camaət qəbul edərmi? 6) Latın hurufatını qəbul edub-etməmək məsələsi için Azərbaycan cumhuriyyəti dar bir yerdir. Yalnız burada qəbul edilərsə, islam millətlərindən ayrılmış qalar. 7) Hərgah latın hurufatına ehtiyac vardırsa, bunun qəbulu inqilab yolilə deyil, təkamül yolilə icra etməlidir. Məhz Fərhad Ağazadə bütün bu suallar üzrə kəsərli dəlillərlə bu fikirlərin səhv olduğunu və latın əlifbasına keçidin ən düzgün və
Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid 27
qaçılmaz yol olduğunu sübuta yetirdi və faktik olaraq bundan sonra ərəbistlərin mövqeləri ciddi surətdə zəiflədi. Bir neçə həftə ərzində keçirilən bu çox vacib müzakirələrin nəti- cəsi olaraq həm “ərəbistlər”ə, həm də «latınçılar»a öz vahid layihələri- ni hazırlayıb hökumətə təqdim etmək təklif edildi. “Ərəbistlər” vahid layihə hazırlaya bilmədilər, lakin «latınçılar» bir neçə müzakirələr ke- çirərək aprel ayında vahid layihə hazırlayıb hökumətə təqdim etdilər və bu layihə hökumət tərəfindən təsdiq edildi.
1922-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Yeni Əlifba Komitəsi (AYTƏK) təşkil edildi. Komitənin yaradılma- sında məqsəd dilimizi, yazı və oxu sistemimizi sadələşdirmək məqsə- dilə ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi prosesini tənzimlə- mək və həyata keçirmək idi. Komitənin ilk tərkibi 5 nəfərdən ibarət idi. Səməd Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Xudadat Məlik Aslanov, Abdulla Tağızadə və Əhməd Pepinov. Komitənin dəqiq yaranma tarixi, ilk tərkibi, sədrin seçilməsi və bir sıra başqa məsələlərlə bağlı konkret arxiv materiallarına rast gəl- mədik, olan materiallar arasında isə xeyli uyğunsuzluqlar var. Müxtə- lif mənbələrdə komitənin yaranma tarixi olaraq müxtəlif tarixlər gös- tərilir. Komitənin keçirdiyi iclasların protokolları da bu tarixlərin han- sının doğru, hansıının yanlış olduğunu haqqında dəqiq mənzərə yarat- mır. Komitənin ilk sədrinin kimliyi haqqında da qarışıq məlumatlar var. Məsələ ilə bağlı dərc olunmuş bütün mənbələrdə komitə sədrinin Səməd Ağamalıoğlu olduğu göstərilsə də, arxiv materialları bü məsə- ləyə tam aydınlıq gətirir. Komitənin 1922-ci ildə müxtəlif təşkilatlarla çoxsaylı yazışma sənədlərindən, o cümlədən Azərbaycan Mərkəzi İc- raiyyə Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlunun özünün imzası ilə aparılmış yazışmalardan tam aydın olur ki, 1922-ci ilin noyabr ayının 20-nə qədər komitənin sədri Fərhad Ağazadə olmuş, Səməd Ağamalı- oğlu isə komitənin fəxri və siyasi sədri olmuşdur. 1922-ci ilin noyab- 28 İsaxan İSaxanlı
bağlı), sədr vəzifəsini müəyyən müddət Abdulla Tağızadə icra etmiş və təxminən 1923-cü ilin mart ayında Səməd Ağamalıoğlu komitəyə sədr seçilmişdir. Bundan sonra Fərhad Ağazadə komitənin sədr müa- vini, nəşriyyat şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Komitənin yaranmasıyla, yeni əlifba hərəkatı daha sistemli, daha planlı şəkildə həyata keçirilməyə başladı. Fəaliyyətinin ilk dövründə komitə öz işini 3 istiqamətdə aparırdı:
Komitənin qəzet, jurnal və materiallarının dərc olunması və onların yayılması. 2. Təlim və elm şöbəsi
Uşaqlar və böyüklər üçün əlifbanın tərtibi;
Yeni əlifba hərəkatı yolunda lazımi kitabların yazılması. 3. Təşkilati şöbə
Azərbaycanda və Türk-tatar xalqlarının yaşadıqları başqa yer- lərdə komitənin şöbələrinin yaradılması;
nin xalq arasında geniş miqyasda həyata keçirilmə ideyasını reallaşdırmaq və onu həyata keçirmək yollarını müəyyənləqş- dirmək məqsədilə bütün türk xalqlarının iştirakı ilə bir qurultay çağırılmasına hazırlıq işlərinin aparılması;
yolda xüsusi təlimatçı və təbliğatçıların hazırlanması üçün nümunəvi məktəblərin açılması. AYTƏK-nin 14 iyul 1922-ci ildə Fərhad Ağazədənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında Azərbaycanın rayonlarında və Azərbaycandan kənarda komitənin bir sıra yerli təşkilatlarının yaradılması məsələsi müzakirə edilir və çox keçmir ki, komitənin aşağıdakı yerli təşkilatları yaradılır. 1922-ci ildə Şuşada, Qazaxda, Tovuzda, Gəncədə, Şəkidə, Ağ- damda, Şəmkirdə, Zakatalada, Göyçayda, Ağdaşda, Sabirabadda, Sal- yanda, Şamaxıda, eləcə də Azərbaycandan kənarda Türküstanda, İrəvanda, Tiflisdə, 1923-cü ildə Qubada, Cəbrayılda.
Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|