Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

23 

 

 

lar  etiraf  olundu.  Bizim  təklif  etdiyimiz  əlifba  da  əllərimizdə  qalub 

dünya  işığını  görmədi.  Bundan  istifadə  edərək,  yoldaşlarımızdan 

Mahmud bəy Mahmudbəyov cənabları, Çernyayevskinin üsuluna tabe 

olaraq  müsəvvər  türk  əlifbasını  (M.  Mahmudbəyovun  «Türk  əlifbası 

və  ilk  qiraət»  dərsliyi  nəzərdə  tutulur-İ.  İsaxanlı)  yaratdı  ki,  indiyə 

qədər davam edən əlifbaların ən dəyərlisidir».  

Fərhad Ağazadə İkinci Müəllimlər qurultayında əlifba məsələsi-

nin  müzakirəsinə  nail  olsa  da  bundan  uzağa  getmək  mümkün  olmadı 

və bununla bağlı hər hansı bir ciddi qərar qəbul edilmədi. Artıq müza-

kirələrlə  ciddi  nailiyyət  əldə  ediləcəyinə  inanmayan  Fərhad  Ağazadə 

bir neçə nəfərlə birlikdə (Süleyman bəy Əbdürrəhmanzadə, Süleyman 

Sani  Axundzadə,  Abdulla  Talıbzadə,  Abdulla  bəy  Əfəndizadə  və 

Mahmud  bəy  Mahmudbəyov)  1907-1908-ci  illərdə,  nəzərdə  tutulmuş 

bütün ciddi dəyişiklikləri özündə birləşdirən “ikinci il” (əlifba təlimin-

dən sonra oxunan birinci kitab) kitabını çap etdirirlər. Bu kitaba qarşı 

çox  böyük  narazılıqlar  və  hücumlar  olsa  da,  kitab  nailiyyətsiz  ötüş-

mədi. Faktik olaraq bu kitabla və onun təsiri altında  yazılmış bir sıra 

başqa dərsliklərlə köhnə ərəb əlifbasının zəifliyi və  yararsızlığı sübut 

olundu, islah olunmuş yeni əlifba və yazı qaydaları yavaş-yavaş Azər-

baycanda və Azərbaycandan kənarda müxtəlif mətbuat orqanlarında, o 

cümlədən  məşhur  “Tərcüman”  qəzetində  təbliğ  olunmağa  başlandı. 

Lakin bütün bu cəhdlərə baxmayaraq, əlifba məsələsində rəsmi qayda-

da  ciddi  dəyişikliyə  nail  olunması  müşkül  bir  işə  çevrilmişdi.  “Sanki 

bu bir müqəddəs şeydir, buna dolaşanın əlləri quruyarmış” (ifadə Fər-

had Ağazadənindir). 

Vacib bir faktı da qeyd edək ki, ikinci qurultayda Fərhad Ağaza-

də ərəb əlifbasının ciddi islahı uğrunda çalışsa da, hələ 1906-cı ildə o, 

latın qrafikalı bir əlifba layihəsi hazırlamışdı. Görünür, o zaman ərəb 

əlifbasının  yeni  latın  qrafikalı  əlifba  ilə  əvəz  edilə  bilməsinə  ciddi 

inanmadığına görə o, qurultayda daha real məsələni - ərəb əlifbasının 

islah edilməsi məsələsini qoymuşdur. Lakin bu fakta söykənərək hələ 

o illərdə Fərhad Ağazadənin latın əlifbası haqqında düşündüyünü deyə 

bilərik.  

 

---

24 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

latın əlifbası layihələri və «ərəbistlər»ə qarĢı mübarizə 

 

Əlifba  məsələsində  yeni  canlanma  Rusiyada  Oktyabr  inqilabın-

dan sonrakı dövrə təsadüf edir. 

 1917-ci ildə Rusiyada dalbadal baş verən iki inqilab çar Rusiya-

sının  devrilməsi  və  Sovet  hakimiyyətinin  qurulması  ilə  nəticələndi. 

Həmin illərdə Azərbaycanda Məmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955), 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşov  (1865-1934)  və  başqalarının  rəhbərliyi 

altında aparılan siyasi iş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulma-

sına gətirib çıxartdı.  

Bu dövrdə Azərbaycanda ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçi-

rilməsi prosesi çox geniş vüsət almaqda idi və bu məsələdə ən fəal ye-

nə Fərhad Ağazadə olmuşdur. 

O, tez-tez mətbuatda əlifba ilə bağlı məqalələrlə çıxış edir, müx-

təlif müəlliflər tərəfindən təklif olunan əlifba layihələri haqqında  mə-

lumatlar  verir,  əlifba  məsələsini  mətbuatın  diqqət  mərkəzində  saxla-

yırdı. Artıq əlifba məsələsinin kifayət qədər ciddi müzakirə obyektinə 

çevrildiyini  görən  hökumət  1919-cu  ildə  məsələyə  müdaxilə  edir,  bu 

məsələ  ilə  bağlı  mart  ayının  21-də  hökumətin  nümayəndəsi  Xudadat 

bəy  Məlik  Aslanovun  məruzəsi  dinlənilir  və  nəticə  olaraq  427  saylı 

xüsusi  qərar  qəbul  edilir.  Qərarda  Xudadat  bəy  Məlik  Aslanovla  bir-

likdə  əlifba  islahatı  ilə  bağlı  xüsusi  komissiyanın  yaradılması  xalq 

maarifi  nazirinə  həvalə  edilir  və  bu  qərara  uyğun  olaraq  xalq  maarifi 

naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. 

Fərhad Ağazadə bu komissiyanın üzvü olsa da, o vaxt xəstə ol-

ması  ilə  əlaqədar  komissiyanın  iclaslarında  iştirak  edə  bilmir.  Lakin 

bu  məsələlərlə  bağlı  öz  fikirlərini  «Azərbaycan»  qəzetinin  276,  278, 

281,  294,  296  və  302-ci  nömrələrində  çap  etdirdiyi  «Əlifba  tarixində 

türklərin  vəziyyəti»  və  «Dilimizin  türkləşməyinə  çarələr»  adlı  silsilə 

məqalələrində bildirir. O, bu yazılarında ərəb əlifbasının faydasızlığını 

sübut edir və inkişafa nail olmaq üçün latın əlifbasına keçidin yeğanə 

düzğün yol olduğunu ciddi dəlillərlə əsaslandırır.  

---

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

25 

 

 

Bu komissiyada 3 layihəyə baxılır. Bunlardan biri Abdulla Əfən-

dizadənin, biri Məhəmməd Ağa Saxtaxtlının, biri də Abdulla Tağızadə 

ilə Mirəziz Seyidovun birlikdə təqdim etdikləri layihə idi. 

Müzakirələr  nəticəsində  Abdulla  Əfəndizadənin  layihəsi  qəbul 

edilir və onun «Son türk əlifbası» adı ilə çapına icazə verilir. Layihə-

nin ölkə  miqyasında  tətbiq edilməsi üçün parlamentə  müraciət edilir. 

Lakin bu məsələnin parlamentdə müzakirəsinə imkan olmur və 1920-

ci il aprelin 28-də  Azərbaycanda hakimiyyət  çevrilişi baş verir, sovet 

hakimiyyətinin hərb maşını Qızıl Ordu Azərbaycanı işğal edir.  

Beləliklə,  «Son  türk  əlifbası»  tətbiq  olunmamış  qalır.  Bu  haqda 

Fərhad Ağazadə yazır. “Abdulla bəyin əsəri olan “Son Türk əlifbası” 

həm  ərəb,  həm  də  latın  hərflərilə  çap  edilib  ortalığa  çıxmışdı  isə  də, 

aprel döndərişi səbəbilə məktəbə, məişətə tətbiq edilməyib, boş-boşu-

na  əllərdə  qalmışdı”.  Təbii  ki,  bundan  sonra  müəyyən  müddət  əlifba 

məsələsi  arxa  plana  keçir  və  məsələnin  müzakirəsi  müvəqqəti  olaraq 

unudulur. Amma bu susqunluk çox çəkmir, 1921-ci ilin oktyabr ayın-

da  Əlirza  Rəsizadənin  “Kommunist”  qəzetində  çap  etdirdiyi  “Əlifba-

mızı  düzəltməkdənsə,  dilimizi  düzəltməyə  çalışalım”  adlı  yazısı  ilə 

əlifba məsələsində təxminən 6 ay sürən sükut pozulur. Bu yazıya Fər-

had  Ağazadə  “Əlifbanın  dil  yanlışlıqlarına  təsiri”  adlı  mübahisə  ru-

hunda yazılmış silsilə yazıları ilə cavab verir (“Kommunist” qəzeti, № 

228-230,  232-235,  1921).  Bu  yazılarında  Fərhad  Ağazadə  əlifbanın 

dəyişdirilməsi vacibliyini çox ciddi dəlillərlə sübut edir və bununla da 

mətbuat  müzakirələrinə,  demək  olar  ki,  son  qoymuş  olur.  Bu  haqda 

Fərhad Ağazadə özü yazır: “Əlifbanın dil yanlışlıqlarına təsiri adlı bu 

məqalələr mübahisə təriqi ilə yazılmışdırsa da, açıq-açığına meydana 

girib “Şərqli”nin (F.Ağazadənin–İ.İsaxanlı) iddialarını çürütməyə heç 

kəsdə cürət olmadı”. 

 Bundan sonra əlifba məsələsində daha praktik addımlar atılmağa 

başlanılır. 

1921-ci ilin dekabr ayından başlayaraq hər həftənin cümə günləri 

N.Nərimanovun  təşəbbüsü  ilə,  dil  və  əlifba  məsələlərinə  həsr  edilmiş 

müzakirələr keçirilirdi. Bu müzakirələr zamanı - 30 dekabr və 6 yan-

var tarixli iclaslarda əlifba məsələsində iki cərəyan  yarandı. “Latınçı-

---