Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид



Yüklə 2,03 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/18
tarix08.07.2018
ölçüsü2,03 Mb.
#54603
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18


14 

Journal of Azerbaijani Studies 

 

 

 



 

FƏRHAD AĞAZADƏ VƏ LATIN ƏLĠFBASINA KEÇĠD 

 

Ġsaxan Ġsaxanlı 



Xəzər Universiteti 

 

 



 

Ərəb əlifbasının islahı və latın əlifbası ideyasının yaranması 

 

Vaxtilə  islamlaşan,  Xəlifəliyin  bir  vilayətinə  çevrilən  və  İslam 

sivilizasiyasının  üzvü  olan  Azərbaycanda  ərəb  əlifbasından  istifadə 

olunması  təbii  olmuşdur.  Alimlər,  şair  və  yazıçılar,  səlnaməçilər  bu 

əlifbadan  istifadə  edərək  əsərlərini  ərəb  (dövrün  əsas  elm  dili),  fars 

(dövrün  əsas  poeziya  dili)  və  13-cü  yüzillikdən  başlayaraq,  həm  də 

türk (dövrün əsas ünsiyyət dili) dilində yazmışlar.  

19-cu  əsrin  ortalarından  başlayaraq  Avropanın  və  Rusiyanın 

elmi-mədəni təsirinə məruz qalan Azərbaycan mütəfəkkirləri və ziya-

lılarının bir qismi ərəb əlifbasının əhalinin savadlanmasında və dilimi-

zin  inkişafında  ciddi  maneəyə  çevrildiyi  fikrinə  düşmüş,  onun  islahı 

yolunda  çalışmış,  mübarizə  aparmışlar.  Bu  məsələdə  ilk  təşəbbüs 

M.F.Axundova (1812-1878) məxsusdur.  

M.F.Axundovun ərəb əlifbasının islahatı haqqında düşündüyünü 

onun 1854-cü ildə  yazdığı bəzi məktublarında görmək olar. Bu  yolda 

planlı, sistemli fəaliyyətə isə M.F.Axundov 1857-ci ildən başlayır. O, 

özünün tərcümeyi halında yazır:  

1857-


ci

 

il

 

miladidə

 

islam

 

əlifbasını

 

dəyişdirmək

 

(islah etmək – 



İ.İsaxanlı)

 

üçün

 

fars

 

dilində

 

bir

 

kitabça

 

yazıb



əlifbanı

 

dəyişdirməyin

 

vacib

 

məsələ

 

olduğunu

 

həmin

 

kitabçada

 

göstərdim”

 



M.F.Axundovun  əlifba  yolunda  mübarizəsinin  ciddi  təhlili  bu 

yazının  məqsədinə  aid  olmadığı  üçün  burada,  sadəcə,  bəzi  prinsipial 

məqamları  qeyd  etməklə  kifayətlənəcəyik.  Əlifbanın  islahı  yolunda 

M.F.Axundov əvvəlcə, əsasən aşağıdakı müddəaları irəli sürmüşdür: 




Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

15 


 

 

Мирзя Фятяли Ахундов 



(1812-1878) 

1.

 



Sait

 

hərflər

 

sözün

 

tərkibində

 

samit

 

hərflərin

 

yanında

 

yazılmalıdır

2.

 



Nöqtələr

 

bütövlükdə

 

hərflərdən

 

atıl-



malıdır

3.



 

Sözlər

 

bitişməyən



ayrı

-

ayrı

 

hərflər-

dən

 

əmələ

 

gəlməlidir

Məhz bu şərtlər daxilində M.F.Axundov 



ərəb  əlifbasının  islahı  yolunda  10  ildən  çox 

ciddi mübarizə aparmışdır. 

60-cı  illərin  sonuna  yaxın  bəzi  başqa 

xalqlar  arasında  da  əlifba  məsələsi  müzakirə 

obyektinə  çevrilmiş  və  hətta  1868-69-cu  il-

lərdə  avar,  çeçen  və  çərkəz  dilləri  üçün  latın  əlifbasına  oxşayan  və 

soldan-sağa yazılan bir əlifba tərtib edilmişdi. Təxminən elə bu illərdə 

M.F.Axundov  əlifba  məsələsində  daha  2  müddəa 

(

hər

 

bir

 

hərf

 

ancaq

 

bir

 

şəklə

 

malik

 

olmalıdır



yazı

 

soldan

-

sağa

 

yazılmalıdır

)

 irəli sürərək, 



ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi mümkünlüyünü qeyd edir. 1870-ci ildə 

o, ərəb əlifbasının latın hərfləri əsasında dəyişdirilməsi ilə bağlı ilk la-

yihəsini tərtib edir  və layihəni, bu  məsələlərlə ciddi  maraqlanan gənc 

Məhəmməd  Ağa  Şaxtaxtlıya  (1846-1931)  göndərir.  Bundan  sonra  o, 

öz  layihəsində  bəzi  hərflərin  şəkillərini  dəyişir  və  1873  ildə  özünün 

latın əlifbası layihəsinin son variantını hazırlayır. Bəzi mənbələrdə bu 

layihənin  əlyazmasının  bir  vaxtlar  Əbdürrəhim  bəy  Haqverdiyevdə 

olduğu qeyd olunsa da, təəssüf ki, bu tarixi sənədi nə Əbdürrəhim bəy 

Haqverdiyevin fondunda, nə M.F.Axundovun özünün fondunda, nə də 

başqa arxiv materialları arasında tapmaq mümkün olmadı.  

Artıq bu illərdə M.F.Axundovun əlində 2 tip layihə vardı. 

O, 1873-cü ilin iyun ayının 18-də Tiflisdəki Osmanlı konsulunun 

müavini  Ömər  Səbri  vasitəsilə  İstanbulda  çıxan  “Həqayiq”  qəzetinin 

redaktoruna  göndərdiyi  məktubunda  yazırdı:  “Mən

 

iki

 

cür

 

əlifba

 

dü-



şünmüşəm



Onlardan

 

biri

 

latın

 

əlifbası

 

hərflərindən

 

seçilərək

 

tərtib

 

edilməlidir

 

ki



onu

 

soldan

 

sağa

 

yazmaq

 

lazım

 

gələcəkdir



İkincisi

 

isə



hazırki

 

əlifbamız

 

əsasında

 

qurulmalıdır

 

ki



onu

 

hazırda

 

olduğu

 

kimi

 

sağdan

 

sola

 

yazmaq

 

olar”

 




Yüklə 2,03 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə