Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид

16 

 İsaxan İSaxanlı 

 

 

Yuxarıdakı  müddəaların  ən  vaciblərindən  biri  hərflərin  vahid 

şəklə malik olması fikridır. Hərflərin şəkillərinin latın hərflərindən gö-

türülməsi  fikri  də,  məhz  bu  məsələdə  M.F.Axundov  tərəfindən  təklif 

olunan  variantlardan  biri  və  onun  fikrincə,  ən  uyğunu  olaraq  irəli  sü-

rülmüşdür. O, 1875-ci ildə Fərhad Mirzəyə məktubunda yazır: “Bu

 

üç

 

fikirdən

, 

mənim

 

zənnimcə

, 

üçüncü

 

fikir  (hərflərin  şəkillərinin  latın 

hərfləri şəkilləri ilə əvəz edilməsi- İ.İsaxanlı) daha

 

üstün

 

və

 

məqsədə

 

daha

 

yaxındır

. 

Çünki

 

onunla

 

oxumaq

, 

yazmaq

 

və

 

çap

 

etmək

 

işləri

 

asanlaşmış

 

olur

”.

 

Bu illərdə, M.F.Axundov artıq ərəb əlifbasının islahı ideyasından 

tam əl çəkir və onun latın əlifbası ilə dəyişdirilməsindən başqa bir va-

riantı qəbul etmədiyini yazırdı: “Soldan

-

sağa

 

yazılıb

 

oxunan

, 

sözlərin

 

tərkibində

 

bütün

 

sait

 

hərfləri

 

samitlər

 

sırasına

 

daxil

 

olan

 

və

 

bütün

 

nöqtələri

 

atılmış

 

alfabeti

 

əlifbadan

 

başqa

 

heç

 

bir

 

xəttin

 

hərflərini

 

qəbul

 

etmirəm

 

və

 

heç

 

vaxt

 

da

 

qəbul

 

etməyəcəyəm

.”

  

Üzünmüddətli  səylərinə  baxmayaraq  M.F.Axundov  nəinki  əlif-

banın dəyişdirilməsinə, onun islah olunmasına da nail ola bilmədi. Bu-

nun əsas səbəbləri barədə Fərhad Ağazadənin fondunda maraqlı arxiv 

materiallarına  rast  gəldik  və  onun  bəzi  fikirlərini,  heç  bir  yerdə  çap 

olunmadığını nəzərə alaraq, burada olduğu kimi verməyi qərara aldıq. 

“Nəyə

 

görə

 

o

 

qədər

 

islahatçı

, 

o

 

qədər

 

təklif

 

olduğu

 

halda

 

ölkələ-

rin

 

heç

 

birində

 – 

nə

 

Türkiyədə

, 

nə

 

İranda

, 

nə

 

də

 

o

 

vaxtın

 

Rusiyasında

 

bir

 

dənə

 

də

 

olsun

 

müsbət

 

hökumət

 

reaksiyası

 

olmayıb

? 

Doğrudur

, 

ayrı

-

ayrı

 

şəxslər

 

tərəfindən

 

hər

 

belə

 

bir

 

təklifə

 

və

 

ya

 

onun

 

əleyhinə

 

bəzən

 

səslər

 

ucalırdı

; 

bəzən

 

bu

 

və

 

ya

 

digər

 

islahatın

 

xeyrinə

 

xeyli

 

geniş

 

ictimai

 

hərəkat

 

meydana

 

gəlirdi

 

və

 

aylarla

 

və

 

hətta

 

illərlə

 

dövri

 

mətbuat

 

səhifələrində

 

müzakirə

 

olunurdu

. 

Lakin

 

nəhayət

 

hər

 

şey

 

unudulurdu

, 

hər

 

şey

 

arxivə

 

təhvil

 

verilirdi

. 

Axı

 

burada

 

xalq

 

tə-

şəbbüsü

 

yox

, 

görünür

 

ki

, 

əllərində

 

bu

 

kimi

 

ictimai

 

sualların

 

həll

 

olun-

ma

 

taleyi

 

olan

 

başqa

 

siniflərin

 

qarışması

 

lazım

 

idi

. 

Bu

 

siniflər

 

isə

 

Tür-

kiyədə

, 

eyni

 

zamanda

 

xəlifələr

 

olan

 

sultanların

 

hökuməti

, 

İranda

 

özlə-

rinə

 “

zillillah”

 (

Allahın

 

kölgəsi

) 

deyən

 

şahların

 

hökuməti

, 

keçmiş

 

Ru-

siyada

 

isə

 

çarların

 

despot

 

hökuməti

 

idi

. 

Çoxmilyonlu

 

türk

-

tatar

 

əhali-

sinin

 

mədəniyyət

 

suallarının

 

taleyi

 

bax

 

bu

 

üç

 

hökumətin

 

əlində

 

idi

. 

---