Aзярбайъанда латын ялифбасына кечид

Fərhad Ağazadə və latin əlifbasina keçid  

17 

 

 

 

İslahatçılar

 

çox

 

yaxşı

 

bilirdilər

 

ki

, 

müvafiq

 

hökumətin

 

iştirakı

 

olmadan

 

belə

 

məsələlər

 

həll

 

oluna

 

bilməzdi

. 

 

Bu

 

vəziyyəti

 

hamıdan

 

əvvəl

 

M

.

F

. 

Axundov

 

nəzərə

 

almışdı

. 

Bax-

mayaraq

 

ki

, 

türk

-

tatar

 

kütləsinin

 

əksəriyyəti

 

keçmiş

 

Rusiya

 

imperiyası-

nın

 

ərazisində

 

yaşayırdı

, 

M

.

F

. 

Axundov

, 

ilk

 

növbədə

, 

İran

 

və

 

Türkiyə

 

hökumətinə

 

müraciəti

 

lazım

 

bilmişdi

. 

Əlbəttə

 

ki

, 

o

, 

bu

 

əməli

 

əsassız

 

etməmişdi

.  

 

Çar

 

mütləqiyyəti

 

öz

 

türk

-

tatar

 

vilayətlərində

 

tam

 

başqa

 

məqsədi

 

güdürdü

: 

o

, 

bu

 

yerlərdə

 

pravoslavlığı

 

yaymaq

 

istəyirdi

. 

Orada

 

türk

-

tatarların

 

ana

 

dilində

 

bir

 

dənə

 

də

 

olsun

 

hökumət

 

məktəbi

 

olmayıb

; 

kitab

, 

qəzet

 

və

 

jurnal

 

olmayıb

. 

Onların

 

nəşrinə

 

icazə

 

verilirdisə

, 

onda

 

bu

 

icazə

 

xüsusi

 

şərtlərlə

 

və

 

məhdudlaşdırmalarla

 

verilirdi

. 

Məsələn

: 

“

Tərcüman”

 

qəzetinin

 

(krım tatarı İsmail bəy Qasprinski (1851-1914) 

tərəfindən  1883  cü  ildə  təsis  edilmişdir-İ.İsaxanlı)

 

nəşrinə

 

yarısı

 

rus

 

dilində

 

buraxılmaq

 

şərtilə

 

icazə

 

verilmişdi

.  

 

Bəli

, 

belə

 

bir

 

dövrdə

 

rus

 

hökumətindən

 

yerli

 

əhalinin

 

mədəni

-

maarif

 

işlərinə

 

qarışmaq

 

haqqında

 

xahiş

 

etmək

 

ağlasığmaz

 

idi

. 

Ondan

 

missioner

 

yardımı

, 

kilsə

 

tikilməsi

 

və

 

istənilən

 

başqa

 

bir

 

şey

 

haqqında

 

xahiş

 

etmək

 

olardı

, 

lakin

 

türk

-

tatar

 

vilayətlərində

 

ərəb

 

əlifbası

 

islaha-

tının

 

həyata

 

keçirilməsi

 

işində

 

yardım

 

göstərmək

 

haqqında

 

xahiş

 

et-

mək

 

mümkün

 

deyildi

. 

Onda

 

yalnız

 

tək

 

ruslaşdırma

 

siyasəti

 

aparılırdı

. 

M

.

F

. 

Axundov

 

yardım

 

haqqında

 

rus

 

hökumətinə

 

müraciət

 

etmə-

məyi

 

ağlabatan

 

bilir

 

və

 

buna

 

görə

 

o

, 

tez

 

və

 

müsbət

 

nəticələr

 

əldə

 

edə-

cəyinə

 

ümid

 

edərək

, 

fəaliyyət

 

sahəsini

 

Konstantinopola

 

keçirir

. 

O

, 

düşünürdü

 

ki

, 

dindar

 

sultan

 (

ya

 

onun

 

hökuməti

) 

milyonlarla

 

savadsız

 

müsəlmanların

 

vəziyyətini

 

başa

 

düşəcək

, 

ərəb

 

əlifbasının

 

islahı

 

və

 

ya

 

dəyişdirilməsi

 

haqqında

 

əmr

 

verəcək

 

və

 

Sultanın

 

belə

 

bir

 

əmri

 

elan

 

edilən

 

kimi

, 

bütün

 

müsəlmanlar

, 

o

 

cümlədən

 

Rusiyanın

 

türk

-

tatarları

, 

xəlifənin

  (

türk

 

sultanları

 

eyni

 

zamanda

 

xəlifələr

 

sayılırdı

) 

əmrini

 

dərhal

 

icra

 

edəcəklər

.  

Çoxmilyonlu

 

müsəlmanların

 

xəlifəsi

 

sayılan

 

Sultan

 

heç

 

vaxt

 

Qu-

ranın

 

yazıldığı

 

əlifbadan

 

imtina

 

etmək

 

haqqında

 

qərar

 

verməzdi

! 

Hətta

 

onun

 

islahı

 

haqqında

 

da

 

söhbət

 

gedə

 

bilməzdi

! 

Xəlifə

 

Şəriətin

 

və

 

Quranın

 

tələblərinin

 

himayəçisidir

. 

O

, 

Quranın

 

yazıldığı

 

əlifbanı

 

ləğv

 

---