Azərbaycan VII-IX əsrləRDƏ
Yüklə 2,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 Burjua şərqşünasları arasında elə tədqiqatçılar da vardır ki, onlar Azərbaycan xürrəmilərinin hərəkatını elmi surətdə təhlil etmədən Babəkin fəaliyyətinə subyektiv surətdə heyran olurlar. Bu halda həmin tarixi hadisənin elmi təhlili deyil, yalnız ona verilən qiymət yaxın olur və Babəkin bütün əzəmətini dərk etməyə kömək edir. Məsələn, Bernard Lüis Babəki "bidətçi" hesab etsə də, göstərir ki, o "böyük hərbi və siyasi istedada malik bir adam" 1 olmuşdur. R.Dozi Babəki "cəsur mübariz" 2 adlandırır. Lakin Babəkə layiq olduğu qiyməti verən burjua tədqiqatçıları azdır. Buna görə də babəki-xürrəmilər hərəkatı haqqında şərqşünasların əksəriyyəti tərəfindən elmi ədəbiyyatda yaradılmış yanlış təsəvvür hələlik üstünlük təşkil edir 3 .
şərqşünası Qustav Flyugel 4
olmuşdur. O, ibn ən-Nədimin "Fihrist"inin mətnini nəşr etməklə Avropada ilk dəfə "Babəkin meydana gəlməsi və təşəkkülü məsələsini aydınlaşdırmağa və beləliklə, Babəkin şəxsiyyəti, istedadı və çıxışları haqqında düzgün fıkir yeritmək üçün imkan yaratmağı" 5 qarşısına məqsəd qoymuşdu. Lakin Flyugelin məqaləsi nə qədər əhəmiyyətli olsa da, onun müəllifı orta əsrlər ərəb və fars müəlliflərinin Babəkə verdikləri qiymətin təsiri altına düşməkdən yaxa qurtara bilməmişdir. Q.Flyugel Babəki və onun ardıcıllarmı düşmənə qarşı rəhmsiz olmaqda və özünə tabe olan ərazidə təxribat törətməkdə ittiham edir. Vaxtilə Z.İ.Yampolskinin qeyd etdiyi kimi, A.Müller də Babəki və xürrəmiləri Xilafət daxilində "ən dəhşətli qarışıqlıq" salmaqda təqsirləndirir; həm də Müllerin fıkrincə, bütün bu "qarışıqlıq" ilə eyni zamanda "hədsiz fikir azğınlığı gözə çarpırdı" 6 . E.Braun özünün 1 B.Lewis. The Arabs in History. London, 1950, p.103. 2 R.Dozy. Essai sur l'histoire de l'Islamique. Paris, 1874, p.246. 3 Z.M.Bünyadov. "Xürrəm" termini haqqında, səh. 45-52. 4 G.Flügel. Bahek, Seine Abstammung und Erstes Auftreten, 1869, p.531- 542. 5 Yenə orada, səh. 531. 6 А.Мюллер. История ислама, т. II, стр. 183, 195, 237; З.И.Ямпольский. 43 "Fars ölkəsinin ədəbi tarixi" əsərində xürrəmilərə və Babəkə geniş yer vermişdir 1 . E.Braun bu əsərində ibn ən-Nədimin "Fihrist”ində Babək və onun ardıcılları haqqında olan fəslin məzmununu eynilə təkrar edir. Babək haqqında yazan müasir şərqşünaslardan E.Raytı göstərmək lazımdır. Onun məqaləsində Babək haqqında, həmçinin Xilafət ordusunun baş komandanı Afşinin yüksəlişi və süqutu haqqında, Babək, Afşin və Məzyar arasındakı qarşılıqlı münasibətlər haqqında ibn ən-Nədimdən və digər tarixçilərdən götürülən faktlar obyektiv surətdə şərh edilmişdir 2 .
etməmişdi 3
yetirmişdir 4 . Öz əsərlərində Babəkin rəhbərlik etdiyi xürrəmilər hərəkatı məsələsinə toxunan müasir ərəb tarixçilərindən misirli Həsən İbrahim Həsəni və İraq alimi Əbd ül-Əziz əd-Durinini göstərmək olar. Həsən İbrahim Həsən Xilafətin sosial-iqtisadi tarixinə dair böyük bir əsərin müəllifidir. Ərəb burjua millətçiliyinin nümayəndəsi olmaq etibarilə, o, mümkün olmayan bir şeyi - xəlifələrin və onları əhatə edənlərin mənəvi təmizliyini və qüsursuzluğunu sübut etməyə, tarix qarşısında onların üzünü ağartmağa cəhd edərək, Xilafətin bütün düşmənlərini, xüsusilə də xürrəmilər hərəkatına heç bir elmi təhlil vermədən Babəki və xürrəmiləri bədnam edir 5 . Əd-Duri xürrəmilərə və Babəkə daha ciddi yanaşaraq, "Birinci Abbasilər dövrü" əsərində etiraf edir ki, bu hərəkat Abbasilər xilafətinin müqəddəratı üçün ən təhlükəli olub, öz vüsətinə görə Xilafət Восстание Бабека, стр. 7. 1 E.Braun. Sitat gətirilən əsəri, səh. 247, 313-315, 323-330. 2 E.Rayt. Sitat gətirilən əsəri, 1948, Jfe 1, səh. 43-59, M° 2, səh. 124-131. 3 J.Ceipek. Babek, muz pred kterym setrasli chalifore. Praha, 1952, № s.163- 164 4 V.Minorsky. Caucasica, IV, BSOAS, XV/3, 1953. 5 Həsən İbrahim Həsən. Tarix əl-islam-əs-siyasiy və-d-diniy və-s-səqəfıy və-l-ictima'iy, c. II, əl-Qahirə, 1953, səh. 95-98
44 əleyhinə bundan əvvəlki hərəkatların heç biri ilə müqayisəyə gəlməz 1
Müasir İran tədqiqatçıları xürrəmilər və Babək haqqındakı tədqiqatlarında sübut etməyə çalışırlar ki, istər xürrəmilər, istərsə də Babəkin özü sırf İrana məxsus hadisə imiş. Paniranizm mövqelərində duran Q.X.Sadiqi 2 3 və başqaları kimi tədqiqatçılar belə bir fıkir yürüdürdülər ki, Azərbaycan həmişə olduğu kimi indi də İran vilayətlərindən biri olduğuna görə Babəkin rəhbərlik etdiyi xürrəmilər hərəkatı Abbasilər xilafətinə qarşı Iran azadlıq hərəkatının ən parlaq təzahürüdür. İnqilabdan əvvəlki burjua tarixçiləri babəkilər və xürrəmilər tarixindən yazarkən özlərinin demək olar, bütün xarici həmkarları kimi burjua subyektivizmi mövqelərində duraraq bu hərəkatın bütün mütərəqqi cəhətlərini heçə çıxarmış, xürrəmilərin o dövrün xüsusiyyətlərindən doğan mənfi cəhətlərini qəsdən gözə çarpdırmış, onları "qadınları kommunistcəsinə ictimailəşdirməkdə" ittiham etmək üçün bəhanələr axtarmağa cəhd etmişlər. Tarixçilərdən Leo 4
5 məhz belə tədqiqatçılardandır; onlar orta əsr müəlliflərinin yolu ilə gedərək, xürrəmiləri və Babəki fars üsyançı və təriqətçiləri adlandırırlar. Məşhur bizansşünas A.A.Vasilyev özünün böyük əsərində 6 Azərbaycan xürrəmiləri hərəkatına nisbətən obyektiv qiymət verərək, Babəkin illər boyu davam etmiş Xilafətə qarşı etdiyi və Xilafətə böyük maddi ziyan və insan tələfatı verən qızğın mübarizəsini işıqlandırır. Sovet tarixşünaslığında babəkilər tarixinə ilk dəfə toxunanlardan biri P.K.Juze 7 olmuşdur. Xürrəmilər haqqında öz əsas müddəaları və fıkirlərinin yanlış olmasına baxmayaraq P.K.Juze 1 Əbd əl-Əziz əd-Diiri. Əl-əsr əl-Abbasiy əl-əvvəl. Bağdad, 1945, səh. 335- 336. 2 G.H.Sadighi. Les Mouvements Religieux iraniens. Paris, 1938. 3 Abbas Xəlili. İran və İslam, Tehran, 1336 h. 4 Лео. История Армении, т.II, Ереван, 1947, стр. 347. 5 Y.A.Manandyan. Sitat gətirilən əsəri, səh. 3, 4, 21, 22. 6 А.А.Василбев. Византия и аоабы. СПб., 1900. 7 П.К.Жузе. Папак и папакизм, Баку, 1921, стр. 204-216. Yüklə 2,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|