Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»

 

36

    F

0

 – en kəsiyinin başlanğıc sahəsi, mm

2

 

Axıcılıq  həddinin  təyini.  Ərintinin  dartılmasını  təyin  edərkən  yükün  hər 

hansı  bir  miqdarında  onun  gözə  çarpacaq  dərəcədə  artmasında  da  nümunənin 

səmərəli uzanması müşahidə olunur. 

Axıcılıq  həddi  (

s



)  fiziki  dartılmadan  ibarətdir  ki,  bunun  nəticəsində 

nümunə yükün gözə çarpmadan artmasından uzanır və bu aşağıdakı düsturla ifadə 

olunur: 

o

s

s

F

P





 

burada, P

s

 – axıcılıq həddinin yükü, kqs-la; 

   F

o

 – nümunənin en kəsiyinin başlanğıc sahəsidir, mm

2

. 

Nisbi  uzanma  və  dartılmanın  təyini  nisbi  uzanmanı 



  aşağıdakı  düsturla 

təyin edirlər: 

100

0

0

1







l

l

l



 

burada, l

1

 – nümunənin qırılmadan sonrakı uzunluğu, mm; 

   l

0

 – nümunənin hesablanmış uzunluğu, mm 

Nisbi dartılmanı 



 (%) isə aşağıdakı düsturla hesablayırlar: 

100

0

1

0







F

F

F



 

burada, F

0

 – nümunənin en kəsiyinin başlanğıc sahəsi, mm

2

; 

   F

1

 – tədqiqatdan sonra qırılma yerində en kəsiyin sahəsi, mm

2

 

Axın üsulu ilə örtüyün qalınlığının təyini. Bu üsulla örtüyün yerli qalınlığını 

tez  təyin  etmək  vacibdir.  Üsulun  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  məmulatın  tədqiq 

olunan səthinə axın kimi düşən, müəyyən tezliklə və güclə süzülən məhsulla sahəsi 

əriyir. 

1.  Örtüyün yerli qalınlığını h-mkm-lərlə aşağıdakı düsturla hesablayırlar: 

T

H

N

t



 

burada, H

t

 – DÜIST-lərə uyğun cədvəllərdən tapılan  

  1 saniyədə çıxarılan örtüyün qalınlığı (3003-58, yaxud 3263-46); 

---

 

37

      t – örtük təbəqəsinin əriməsinə sərf olunan vaxt – san-dir. 

2.  Işlədilən  məhsulun  həcminin  təyini  üçün  isə  aşağıdakı  düsturdan  istifadə 

olunur: 

V

H

H

v



 

burada, H

v

 – DÜIST-lərə uyğun cədvəllərdən tapılan  

  1 ml məhsulun çıxardığı örtüyün qalınlığı  

  (3003-58, yaxud 3263-46); 

      V – örtüyün əriməsinə sərf olunan məhsulun həcmidir,ml-lə. 

Axın üsulunun dəqiqliyi 10%-dir. 

Damcı  üsulu  ilə  örtüyün  qalınlığının  təyini.  Bu  üsul  axın  üsulu  yararsız 

olduqda,  yəni  məmulatın  profili  məhsulun  axarına  çətinlik  törədən  hallarda  tətbiq 

olunur. 

Örtüyün  səthinə  kapilyar  borusunun  ucluğunun  daxili  diametri  1,5-2  mm 

olan  damcıladıcıdan  bir  damla  məhlul  töküb,  nikel  və  sink  örtüklər  səthdə  30 

saniyə, Cu və Sn-də isə 1 dəqiqə saxlayırlar. 

Məftilin diametri 0,5  və daha az olan  yayların  və başqa kiçik  məmulatların 

örtüyünün qalınlığını təyin etmək üçün nəzərdə tutulan tədqiq sahəsini şüşə üzərinə 

tökülmüş məhlul damlasına ardıcıllıqla salırlar. 

Örtüyün yerli qalınlığın aşağıdakı düsturla hesablayırlar: 





hk

n

H

5

,

0





 

burada, n – əsas metalın və ya qataltı metalın tam üzə  

çıxması üçün sərf olunan damlaların sayı; 

 hk – verilən vaxt ərzində bir damla ilə çıxarılan örtüyün qalınlığı, mkm. 

Müxtəlif  temperatur  üçün  hk-nın  miqdarını  cədvəldən  götürürlər.  2  mkm-

dən artıq örtüyün qalınlığı üçün üsulun dəqiqliyi 20%-dir. Aşağıda Zn, Cu, Ni və 

Sn örtüyünün qalınlığının ölçülmə üsulu verilmişdir. 

Sink  örtüyünün  qalınlığının  təyini.  500  ml  distillə  edilmiş  suda  200  q  KJ 

əridib,  100  q  J

2

  əlavə  edilir  və  tam  əriyənə  qədər  çalxalanır.  Məhlulu  1  l  həcmli 

ölçülü  kolbaya  süzüb,  məhlulun  həcmini  xəttə  çatdırırlar.  Məhlulu  tutqun  şüşədə 

---

 

38

saxlayırlar.  Tədqiqatın əvvəl səthinin  təhlil sahəsini  yağsızlaşdırırlar, sonra  passiv 

təbəqəni açmaq üçün tez tənziflə sarınmış və 1:8 nisbətli duz turşusunda isladılmış 

pambıq  yastıqca  ilə  silirlər.  O  dəqiqə  axar  suda  yuyurlar  və  qurudurlar.  Poladın 

üstünün tam açılması Zn örtüyün əriyib qurtarmasını göstərir. 

Mis örtüyünün qalınlığının təyini. 250 ml distillə suyunda 44 q HNO

3

-lu Ag 

həll  edilir.  Məhlulu  1  l  həcmi  olan  ölçülü  kolbaya  keçirib  məhlulun  həcmini 

bölgüyə çatdırırlar. Məhlulu tutqun şüşədə saxlayırlar. 

Tünd  ləkə şəklində poladın  üstünün açılması, ya da ağ  ləkə şəklində qataltı 

nikelin olması Cu örtüyünün həll olmasının son göstəricisidir. 

Nikel örtüyünün qalınlığının təyini. Müəyyən  həcmdə (200-300  ml) distillə 

suyunda  300  q  FeCl

3

  həll  edilir.  Sonra  ayrıca  həmin  həcmdə  50-60

0

S-də  100  q 

CuSO

4

 suda həll olunur. Soyuduqdan sonra hər iki məhlulu 1 l həcmi olan kolbaya 

tökürlər və ölçüsünə qədər həcm çatdırılır. 

Alınmış  məhlulu  filtrdən  keçirirlər.  Tədqiqatdan  əvvəl  səthin  təhlil  olunan 

sahəsini  yağsızlaşdırırlar,  sonra  isə  passiv  təbəqəni  duz  turşusunun  (1:1) 

məhlulunda  isladılmış  pambıqla  silirlər,  su  ilə  yuyurlar  və  qurudurlar.  Nikel 

örtüyünün  əriməsinin  son  göstəricisi  ya  çəhrayı  ləkə  kimi  açılmış  və  ya  əlaqəli 

ayrılan Cu-ya da aşkar edilmiş bürüncün sarı ləkəsi olur. 

Qalay örtüyünün qalınlığının təyini. Yavaş və tez təyin etmək üçün 2 məhlul 

götürmək  lazımdır.  Yavaş  təyin  etmək  üçün  70  q  azot  turşusu  ammonium  və  7  q 

CuSO

4

 500 ml distillə suyunda həll olunur. Məhlula 70 ml duz turşusunun normal 

məhlulunu əlavə edirlər və 1 l həcmi olan ölçülü kolbaya keçirib mayenin həcmini 

bölgüyə qədər distillə suyu ilə çatdırırlar. 

 

 

Tempe-

ratur, 

0

S 

Bir damcı ilə təmkinlə çıxarılmış örtüyün qalınlığı, mikrometrlə 

Sink  

1 dəq 

Mis  

1 dəq 

Nikel  

30 san 

Qalaylı  

Yavaş təyin etməklə 

30 san 

Tez təyin etməklə  

30 san 

15 

1,01 

0,89 

0,7 

0,22 

0,94 

17 

1,09 

0,97 

0,7 

0,22 

0,98 

---