Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏt iqtisad universiteti fakultə : «Əmtəəşünaslıq»

 

30

2.2. METAL MƏMULATLARIN KEYFIYYƏTININ 

QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI VƏ EKSPERTIZASI 

 

Metal  məmulatlarının  keyfiyyətinə  istehlak  üçün  məmulatın  materialı, 

texnoloji əməliyyatın keyfiyyəti  və eləcə də  məmulatın  konstruksiyası böyük təsir 

göstərir. 

Metal  məmulatların  keyfiyyətinin  dərəcəsi  məmulatı  attestasiya  etdikdə 

müəyyən  olunur.  Bunun  üçün  normativ  sənədlər  əsas  rol  oynayır.  Normativ 

sənədlərə DÜIST, OST, TU və s. tələblər daxildir. 

Belə  ki,  alüminium  məmulatları  üçün  DÜIST  17151-71,  çuqun  və  polad 

emallı qablar üçün TU 14-11-100-75 tələblər mövcuddur. 

Məmulatın keyfiyyətinin yoxlanılmasına onların mexaniki, termiki, kimyəvi 

xassələri, 

qoruyucu 

örtüklərin 

qalınlığının 

təyini, 

qalvanik 

örtüklərin 

məsaməliliyinin təyini, metal örtüklərin qalınlığının təyini və başqa keyfiyyət ölçü 

metodları daxildir. 

Keyfiyyətin  yoxlanılmasına  həm  də  metal  məmulatlarının  qablaşdırılması, 

daşınması, saxlanması və eləcə də təsnifatlaşdırılması daxildir. 

Bütün  yuxarıda  göstərilən  hallarda  onların  keyfiyyətinə  təsir  edən  defekt 

göstəriciləri  müəyyən  olunur.  Bunlar  normativ  sənədlərə  əsasən  yoxlanırlır. 

Yoxlanma  böyük  miqyasda  aparılarsa  və  cinayət  xarakterli  olarsa,  onda  təcrübəli 

mütəxəssislər və ekspertlər dəvət olunur. 

Ekspertiza  müasir  laboratoriya  tədqiqatları  və  müasir  cihazlar  vasitəsilə 

həyata keçirilir və nəticə rəy formasında təqdim olunur. 

Mexaniki  yoxlama  metalların  möhkəmliyini,  plastik  və  elstiki  xassələrini 

təyin etməyə imkan verir. Bunlara metalın uzanma və bərkliyin tədqiqi də daxildir. 

Metalların  texnoloji  tədqiqatına  zərbə  özlülüyü,  kövrəkliyi,  döyülə  bilməsi, 

maye axıcılığı, qaynaq edilmə, kəsilmə və başqa xassələr daxildir. 

Bərkliyin  təyini.  Metalların  bərkliyini  təyin  edərkən,  ən  çox  içəri  batırılma 

metodudur.  Polad  kürə  ilə  içəri  batırılma  metodu  Brinel  və  Poldi  cihazlarında, 

---

 

31

almaz  ucluqlu  basılma  üsulu  isə  Vikkersin,  Xruşsov-Berkoviç  Rokvellin 

cihazlarında tədqiq olunur. 

Brinel  metodu  ilə  bərkliyin  təyini  ilə  tədqiq  edilərkən  tədqiq  olunan 

nümunəni  müəyyən ağırlıq (P=3000 kqs) ilə diametri 10 mm olan polad kürəciklə 

basırlar.  Bərkliyin  həcmi  kürəyə  təsir  edən  yükün  nümunədə  alınan  izin  sahəsinə 

nisbəti ilə xarakterizə olunur: 

F

P

HB 

 

 

burada, HB – Brinel üzrə bərklik, kqs/mm; 

       P – yük, kqs; 

      F – kürə seqmentinin sahəsi, kqs/mm-lə. 

Bilirik ki, kürə seqmentinin sahəsi F bərabərdir, onda 

h

D

F







 

burada, D – kürənin diametri, mm

2

; 

    h – izin dərinliyi, mm

2

. 

Bu metodla oyuğun diametrini ölçmək rahatdır, onda 





2

2

2

d

D

D

D

F









 

Bərkliyin düsturunda F-in qiymətini yerinə qoyduqda, alırıq 









2

2

2

2

2

2

d

D

D

D

P

d

D

D

D

P

HB

















 

Yik  P  kürənin  diametri  D  məlum  olduğu  üçün  Brinell  üzrə  bərkliyin  təyini 

alınan izin diametri d və düstur üzrə hesablamaya uyğunluğunun təyini ilə uzlaşır. 

Rokvell  metodu ilə bərkliyin təyini. Rokvell cihazında metal polad kürə, ya 

da  almaz  konusu  ilə  basıldığına  görə  bu  cihazda  HB  400  və  daha  artıq  olan 

metalların  və ərintilərin bərkliyi təyin edilir. Bu cihazda kimyəvi-termiki emaldan 

sonrakı  materialların  bərkliyi  ölçülür  və  burada  bərkliyi  izin  dərinliyinin 

müxtəlifliyi ilə təyin olunur. 

---

 

32

Zərbə  özlülüyünün  təyini.  Bu  metod  zərbə  yükünün  təsiri  ilə  dağılmağa 

qarşı materialın müqavimət dərəcəsi təyin edilir. 

Rəqqaslı  kopyorda  tədqiqat  aparılır,  nümunənin  dağılması  müəyyən 

hündürlükdən  düşən  rəqqasın  zərbəsinin  təsirilə  əmələ  gəlir.  Standart  ölçüdə  olan 

tədqiqat nümunəsinin tərəfinin birində kəsiyi olur. 

Beləliklə  Q  yüklü  rəqqası  H  hündürlüyə  qaldırırlar  və  onun  sərbəst 

dühməsinə  şərait  yaradılır.  Rəqqas  düşəcək  nümunəni  sındırır  və  bir  qədər  H 

hündürlüyə  qalxır.  Nümunənin  dağılmasına  sərf  olunan  A  iş,  rəqqasın  zərbədən 

əvvəlki  ehtiyat  işi  Qh  və  zərbədən  sonrakı  istifadə  olunmamış  QH  iş  arasındakı 

fərqi ilə təyin olunur. 





h

H

Q

Qh

QH

A









 c/kqsm 

Materialın  zərbə  özlülüyü  a

k

,  dağılmağa  sərf  olunan  iş  A  nümunənin  zərbə 

yerində en kəsiyinin sahəsinə nisbəti ilə xarakterizə olunur. 





2

2

/

/

sm

kqs

m

c

F

A

a

k



 

Nümunənin  dağılmasına  sərf  olunan  işi,  rəqqasın  zərbədən  sonrakı  uçma 

bucağından  asılı  olaraq  onun  ölçüləri  cədvəl  üzrə  təyin  olunur.  Uçma  bucağı, 

cihazın şkalası üzrə sürüşən əqrəblə qeyd olunur. 

Kövrək  materiallar  üçün  a

k

  miqdarı  çox  azdır.  0,1-0,2  kqs/sm

2

,  polad  üçün 

2-12  kqs/sm

2

  arasında  dəyişir.  Plastik,  ya  da  kövrək  metalı  tədqiq  etdikdə  zərbə 

özlülüyü təyin edilmir. 

Elastiklik  özlülük,  möhkəmlik  üzrə  sınaqlar.  Mişarın  elastikliyini,  metal 

payının  verilmiş  bıcaq  altında  (diametri  125  mm  olan  silindrin  dövrəsinə 

sarınmaqla),  ya  da  onun  uclarına  toxunmağa  qədər  əyilmə  qabiliyyəti  ilə  təyin 

edirlər.  Bir  metr  uzunluqda  mişarın  əyilməsindən  qalıq  oxunu  millimetr  bölgüləri 

olan  yoxlama  lövhəsi  ilə  ölçürlər.  Lay  tədqiqatdan  sonra  standartda  göstərilən 

normadan  artıq  böyüklükdə  deformasiya  qalığı  və  çat  olmamalıdır.  Bıçağın 

tiyələrinin elastikliyi xüsusi qurğuda tədqiq edirlər. Tiyənin ucunu bir qədər əyirlər 

---