Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ

53 

 

 

 

                                                                                                         Cədvəl 2.7. 

            Mülkiyyət növləri üzrə müəssisələrin turizm fəaliyyətindən  

                       əldə etdiyi  gəlir və xərcləri(min manat) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

2009 

2010 

2011 

2012 

2013 

2014 

Müəssisələrin 

gəlirləri   

97002,9  105888,8  114686,1  153980,9  171255,9 

181 047,3 

Məhsul (xidmət) 

istehsalına çəkilən 

xərcləri 

82302,9 

87879,9 

88680,4  110684,0  145468,3 

147 068,1 

Müəssisələrin 

xərcləri 

7107,8 

10521,2 

7739,4 

7247,7 

8447,7 

8 611,9 

o cümlədən:  

  

     

  

  

  

avadanlıq və 

inventarların əldə 

olunması   

67,5 

36,7 

20,9 

- 

50,0 

44,1 

içkilərin və 

yeməklərin 

hazırlanması üçün 

alınıan mallara 

çəkilən xərclər   

427,0 

715,9 

572,3 

979,8 

1291,0 

902,9 

bütün növ 

yanacaq və enerji 

xərcləri 

230,6 

179,1 

194,0 

402,0 

500,2 

667,1 

suyun alınmasına 

çəkilən xərclər 

14,0 

27,2 

28,9 

89,6 

156,7 

134,4 

əsas fondların 

amortizasiyası 

215,1 

710,1 

626,5 

565,2 

- 

488,7 

icarə ödənilməsi  

25,2 

81,7 

82,3 

62,3 

79,9 

91,1 

əmək haqqı  

1293,7 

1760,3 

1607,6 

2276,3 

3159,7 

3 674,8 

bütün növ sosial 

sığortalar üzrə 

ayırmalar 

228,1 

386,7 

342,5 

517,7 

738,1 

832,0 

əsas vəsaitlərin 

cari təmirinə sərf 

olunan xərclər 

714,1 

1151,1 

150,2 

86,9 

48,1 

80,9 

digər xərclər 

3892,5 

5472,4 

4114,2 

2267,9 

2424,0 

1 695,9 

www.stat.qov.az.-2015 

 

      Burada  mülkiyyət  növləri  üzrə  müəssisələrin  turizm  fəaliyyətindən  əldə  etdiyi  

gəlir və xərcləri(min manat) adlı cədvəldən göründüyü kimi 2009-cu ildə əldə olunan 

gəlir-97002,9; 2014-cü  ildə 181  047,3

 

olmuşdur. Bu  da  müəssisənin  gəlirlərinin  ilbə 

il artımından xəbər verir.  

---

54 

 

 

 

III FƏSİL: Azərbaycanda turizmin inkişafının perspektiv istiqamətləri 

3.1. Azərbaycanda turizmin sosial-iqtisadi  səmərəsinin 

 yüksəldilməsi yolları 

     Səmərəlilik  ümumi  mənada  son  nəticə  və  müəyyən  səmərə  almaq  məqsədini 

güdür.  İqtisadi  səmərə  təsərrüfat  fəaliyyətinin  müəyyən  xeyir  əldə  etmək  deməkdir. 

Müəyyən məsrəflər, maddi maliyyə və informasiya resurslarının istifadəsinin əlverişli 

istifadə  variantını  tapmaq  minimum  məsrəflərlə  maksimum  səmərə  əldə  etmək 

meyarı  ilə  idarə  olunur.  Turizmin  iqtisadi  səmərəsi  uduş  və  gəlir  əldə  etməklə  baş 

verir: 

-  turizmin dövlət miqrasiyasında təşkili; 

-  region əhalisinə turist xidməti; 

-  turist firmalarının istehsal xidməti prosesi. 

Turizmin  səmərəsi  üzrə  bütövlükdə  ictimai  əməyin  səmərəliliyinin  tərkib 

hissəsi olmaqla  maraqların subyekt və obyektlər üzrə bölgüsü prizmasından  baxılır. 

Turizm özünün meyar və göstəricilərini özündə əks etdirir. Turizm meyarı kriteriyalı 

sistem 

olub, 

qoyulan 

məsələnin 

və 

obyektin 

xarakterindən, 

mülkiyyət 

münasibətindən asılı olaraq formalaşır. 

   Turizm meyarının qəbul edilməsi onun istehsal – xidmət prosesinin xüsusi və 

inteqral səmərəsini hesablamağa imkan verir. İctimai istehsal bütövlükdə cəmiyyətin 

marağının  ödənilməsinə  yönəlir.  Optimal  fəaliyyət  nəzəriyyəsinə  görə  ayrı-ayrı 

sahələrdən 

səmərəliliyin 

qiymətləndirilməsi 

ümumi 

səmərə 

baxımından 

qiymətləndirlir. Belə ki, xüsusi səmərələr meyarı qlobal meyarlara uyğun gəlməli və 

ondan  doğmalıdır.  İctimai  istehsalın  ümumi  meyarı  cəmiyyətin  marağının  minimum 

əmək və material xərcləri ilə ödənilir. Turizm səmərəsinə sistem halda baxılır. 

     Sistem yanaşma ayrı ayrı meyar və göstəricilərin müxtəlif idarəetmə səviyyəsində 

ierarxik  düzümünü    və  onların  vahid  məqsədlərinin  reallaşmasında  rolu  ilə 

qiymətləndirilir. 

---

55 

 

 

 

   Turizmin  səmərəli  idarə  edilməsinin  təşkili,  quruluşu  aşağıdakı  bölmələrdən 

ibarətdir: 

 

 - sosial məişət infrastrukturunun sahələrarası kompleksinin     

diversifikasiyası sistemi; 

 

-      təsərrüfat bölümündə turizm sərbəstliyi; 

 

-      turist firmasının təsərrüfat subyekti kimi baxılması. 

     Turizmin  ümumi  iqtisadi  səviyyəsində  təsərrüfat  meyarına  3  əsas  aspektdən 

baxmaq  olar:  cəmiyyətin  ümumi  iqtisadiyyat  səviyyəsində,  sahə  və  firma 

səviyyəsində. 

        Sistem  baxımından  ümumi  iqtisadi  meyarlar  və  xüsusi  meyarların  reallaşması, 

qarşılıqlı  əlaqəsi  sistem  kimi,  eyni  zamanda  turizm  sisteminin  kompleks  funksional 

əlaqəsi kimi baxmaq olar.Turizm səmərəsi sinergetik effektdir. Başqa sözlə turizmin 

səmərəsi  kompleks  sahələrin  qarşılıqlı  əlaqədə  infrastrukturun  industriyası,kənd 

təsərrüfatı  və  əhalinin  maddi  rifahı,  digər  məhsullara  olan  tələbatının  ödənilməsi 

dərəcəsilə  bağlıdır.Turizmin  sosial  tərəfi  regionda  formalaşan  və  inkişaf  edən  həyat 

şəraiti, həyat tərzi və insanların istehlak davranışı , dövlətin turistlərə yaradıcısı kimi 

bağlıdır.  

     Turizm  ölkədə  ümumi  daxili  məhsulun  yaradılması  mənbəyi  kimi  fəaliyyət 

göstərir.  Bəzi  ölkələrdə  ümumi  daxili  məhsulun  7,3%-ni  turizm  gəlirləri  təşkil  edir. 

Turizmin  səmərəsi  sosial  səmərə  ilə  ölçülür.  İş  yerləri,  ölkəyə  valyuta  axını,  daxili 

sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  bazarının  genişlənməsi  onun  sosial  səmərəsini 

yüksəldir.Turizmin xüsusi çəkisi Almaniyada 4,6%, İsveçrədə 10% təşkil edir.Turizm 

səmərəsi birbaşa və dolayısı,”multiplikasiya” effekti kimi formalaşır.

 

 

     Turizmin  birbaşa  ölkə  iqtisadiyyatına  təsiri  turist  xərclərinin  əmtəə  və  xidmət 

istehlakına  yönəldilməsi,  digər  tərəfdən  xərclənmiş  pulların  ərazidə  turizm 

gəlirlərinin  və  əhalinin  fərdi  gəlirlərinin  formalaşmasında  rolu  ilə  nəticələnir.  Sadə 

formula aşağıdakı kimi ifadə olunur: 

Xərclər-gəlirlər-xərclər-gəlirlər  

---