Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
FƏSIL I. DAXİLİ BAZARIN QORUNMASINDA QİYMƏT AMİLİNDƏN
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.1. Liberallaşma və proteksionizmin əsas xüsusiyyətləri, qarşılıqlı əlaqəsi və ziddiyyətləri
7
İSTİFADƏNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 1.1. Liberallaşma və proteksionizmin əsas xüsusiyyətləri, qarşılıqlı əlaqəsi və ziddiyyətləri
Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında xarici ticarət strategiyasının əsas istiqamətlərindən biri də ölkənin ixrac-idxal imkanlarının artırılması, ixrac və idxal əməliyyatlarının beynəlxalq standart və normalara uyğun tənzimlənməsidir. Bu məqsədlə də Azərbaycan Respublikası özünün dövlət müstəqilliyini yenidən elan etdikdən sonra xarici iqtisadi əlaqələr sahəsində ardıcıl iqtisadi islahatlar həyata keçirməyə başlamışdır. Belə ki, müstəqilliyin ilk dövrlərindən iqtisadiyyatın açıqlığını elan etmiş, xarici iqtisadi əlaqələrin və qiymətlərin liberallaşdırılması, mövcud qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsini və qiymətlərin tənzimlənməsinin müasir vasitələrlə həyata keçirilməsini təmin etmişdir. Respublikamızın iqtisadçı alimləri A.Ş.Şəkərəliyev, C.Q.Nuriyev və A.Ə.Əliyevin fikrincə, gömrük siyasəti ölkənin “... gömrük ərazisində gömrük nəzarəti və mal dövriyyəsinin daha səmərəli tənzimlənməsi, daxili bazarın qorunması, milli iqtisadiyyatın inkişafının stimullaşdırılması, dövlətin iqtisadi siyasətindən irəli gələn vəzifələrin həyata keçirilməsi, habelə gömrük işinin beynəlxalq normalara uyğun aparılmalıdır” [19, s.25]. Doğrudan da istənilən dövlətin gömrük siyasətinin əsas məqsədi onun iqtisadi maraqlarının təmin edilməsi sayılır. Bu mənada Azərbaycan da istisna deyildir. Məhz bu baxımdan yuxarıda verilən tərif AR Gömrük Məcəlləsinin 2-ci maddəsində verilən gömrük siyasətinin məqsədləri ilə üst-üstə düşür və onları tamamlayır [4 s.13].
İqtisadi ədəbiyyatda gömrük siyasətinin iki növü fərqləndirilir: proteksionist gömrük siyasəti və azad ticarət siyasəti. Proteksionizm - daxili bazarda özünün sənaye və kənd təsərrüfatını xarici rəqabətdən qorumağa yönəldilmiş siyasətdir. Proteksionist gömrük siyasəti milli iqtisadiyyatı xarici rəqabətdən qorumaq yolu ilə onun inkişafına kömək edən şəraitin yaradılmasına yönəldilir [18, s.120]. Proteksionizm ölkənin daxili bazarına gətirilən xarici əmtəələrdən gömrük tutulmasının yüksək səviyyəsinin müəyyən edilməsini, müəyyən əmtəələrin 8
idxalının məhdudlaşdırılmasını və ya tamamilə qadağan edilməsini, ixracın gücləndirilməsini, ixrac sahələrinin maliyyələşdirilməsini və s. nəzərdə tutur. Başqa sözlə desək, proteksionist gömrük siyasəti üçün yüksək gömrük və idxalın məhdudlaşdırılması səciyyəvidir.
Beləliklə, proteksionizmə daxili bazarın xarici rəqabətdən qorunmasına yönəldilən dövlət siyasəti kimi yanaşmaq lazımdır. Bunun əksinə olaraq liberalizm(fritrederçilik) dedikdə, daxili bazarın xarici mallar, kapital, işçi qüvvəsi üçün açıq olması yolu ilə daxili bazarda rəqabətin gücləndirilməsinə yönəldilən iqtisadi siyasət başa düşülür. Onu da qeyd edək ki, hər iki istiqamət bu və ya digər ölkənin əmək bölgüsündə baş verən dəyişikliklərə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdəki hadisələrə reaksiyasını əks etdirir. Liberal və ya proteksionist istiqamətin hakim mövqe tutmasından asılı olaraq xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin forma və metodlarının istifadə mexanizmlərində əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur.
Azad ticarət siyasəti mahiyyət etibarilə bu və ya digər milli iqtisadi sistem çərçivəsində monetarizm siyasətinə yaxındır. Bu siyasətə görə dünya bazarı ticarət əməliyyatlarının qarşılıqlı səmərəliliyinin və tarazlığının təmin edilməsi problemlərini istənilən digər tənzimləyici tərəfə nisbətən daha səmərəli həll etmək iqtidarındadır. Azad ticarət siyasəti keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə dünya bazarının milli təsərrüfatların dünya təsərrüfatına inteqrasiyasına imkan yaratmasını və müasir elmi-texniki nailiyyətlərdən istifadə olunmasının təmin edilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman dövlət tənzimlənməsi başlıca olaraq gömrük-tarif tənzimləmə metodları vasitəsilə həyata keçirilir və müvafiq ölkəyə əmtəə və kapital axınını stimullaşdırır.
Beynəlxalq təcrübə sübut edir ki, azad ticarət həqiqətən daxili bazarlarda rəqabət prosesini gücləndirir, müəssisələri yeniliklər tətbiq etməyə və istehlakçıların tələbatını daha dolğun ödəməyə sövq edir, istehsal həcmlərini artırmaq hesabına vəsaitlərə qənaət etməyə imkan yaradır. Bununla yanaşı, azad ticarət siyasəti təkmilləşdirmə və yeniliklərin tətbiqini stimullaşdırmaq vasitəsilə uzunmüddətli yüksək iqtisadi artım templərinə istiqamətlənən dinamik qüvvələri
9
sərbəstləşdirir. Proteksionizm siyasəti isə bunun əksinə olaraq həmin qüvvələrin fəaliyyətinə maneçilik törədir.
Tədqiqatlar göstərir ki, azad ticarət siyasəti istənilən ölkə üçün səmərə vermiş olsa da, həmin səmərə bütün ölkələr və ya əhali qrupları üçün eyni səviyyədə olmur. İdxalçı ölkənin əldə etdiyi müsbət nəticə çox vaxt istehlakçıların qazandıqları mənfəətin istehsalçıların itkilərini üstələməsi ilə bağlı olur. İxracatçı ölkə üçün isə müsbət nəticə istehsalçıların mənfəət əldə etməsindən ibarətdir. Lakin bu halda istər-istəməz istehlakçılar itkilərə məruz qalmış olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, ticarət liberallaşdırılarkən qısamüddətli dövrdə inkişaf stimullarının azalması ilə əlaqədar olaraq həm idxal əvəzləyici, həm də xarici ticarətə bilavasitə cəlb edilməyən sahələrdə məşğulluğun səviyyəsi aşağı düşə bilər. Şübhəsiz ki, məşğulluğun ixrac sahələrində kəskin artımı onun digər sahələrdə azalmasını kompensasiya edə bilməyəcək. Ona görə ki, ixrac yönümlü sahələrin müəssisələri digər sahələrdən sərbəst buraxılan işçiləri bir çox səbəblərdən, o cümlədən yeni investisiyaların cəlb edilməsinin gecikməsi, yeni peşə ixtisaslaşmasının ləng həyata keçirilməsi və ya əmək resurslarının məhdud səfərbərliyi üzündən işlə təmin etməkdə maneələrlə qarşılaşa bilərlər.
Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, onlar üçün azad ticarət siyasətinin tam olaraq həyata keçirilməsi bir sıra səbəblər üzündən mümkünsüzdür. Çünki bu ölkələrin əksəriyyətində, o cümlədən Azərbaycanda iqtisadiyyatın bir çox sahələri inkişaf etmiş ölkələrin müvafiq sahələrindən geri qalır. Qeyd olunan vəziyyət isə keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin dünya bazarlarında inkişaf etmiş ölkələrlə münasibətdə qeyri-bərabər şərtlər daxilində rəqabət aparmaq məcburiyyəti qarşısında qalır. Bu zaman həm də yalnız kənd təsərrüfatı, xammal və enerji daşıyıcılarının hasilatı və ilkin emalı sahələri rəqabət aparmaq iqtidarında olur. Odur ki, ilk növbədə milli istehsal sahələrini gücləndirməyi və onların istehsal etdiyi məhsulları dünya standartları səviyyəsinə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Eyni zamanda bu zaman yerli istehsal məhsullarının daha güclü xarici rəqabətdən qorunması üçün müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi lazım gələcəkdir, bu da son nəticədə azad ticarət prinsiplərinə uyğun gəlməyəcəkdir. Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|