Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müsəlman elmi 123 Şəkil 1.77. Lampanın cizgisi və modeli. niki quruluşa malik olub, o dövrün inkişaf etmiş texniki incilərindən sayılır. Bu avtomatın işləmə prinsipi suyun tənzimlənməsinə əsaslanır. Burada iki borudan verilən su elə tənzim olunur ki, bir tərəfdə soyuq su axanda digər tərəfdə isti su axır (şəkil 1.78). Bundan əlavə suyun bir borudan verilməsi aramla baş verir, yəni gah isti, gah da soyug gəlir. Bu zaman digər tərəfdəki borudan axan suyun hərarəti həmişə birincinin əksinə olur. Qurğunun işləmə prinsipi belədir. Sağ tərəfdəki qabdan isti su, sol tərəfdəki qabdan isə soyuq su aşağıdakı su çarxının üzərinə tökülür və onu fırladır. Çarxın altında fırlana bilən çən yerləşdirilir. Çən iki kameradan ibarətdir. Əvvəlcə isti su sağ tərəfdəki kameraya axır. Çarx yarım dövr etdikdən sonra soyuq su sol tərəfdəki kameraya dolur. Çarx bərkidilmiş çəndəki kameralardan su, iki deşik vasitəsilə onun altında yerləşdirilmiş başqa bir çənə boşalır. Bu çən də iki kameradan ibarətdir. Yuxarıdakı çənin cəmi ¼ dövr etməsi nəticəsində artıq suyun altdakı çənə verilməsi dəyişir. Su avtomatın altındakı qaba yığılır. Müsəlman elmi 124 Buraya çatan suyun axması yuxarıdakı su çarxının bir dəfə dönməsi nəticəsində dörd dəfə dəyişərək gah soyuq, gah da isti gəlir. Şəkil 1.78. Su avtomatı. Müsəlman elmi 125 Əl-Cəzari Ə l-Cəzari X ΙΙ -X ΙΙΙ əsrlərdə Diyarbəkirdə (Türkiyə) yaşamışdır. Texnika sahəsindəki yaradıcılığı ilə öz dövrünün tanınmış mühəndisi sayılan Əl-Cəzari İraqda anadan olmuşdur. Sonralar Türkiyəyə köçən Əl Cəzari su nəql edən maşınların layihələndirilməsi, mürəkkəb konstruksiyalı saatların və bir çox başqa mexanizmlərin düzəldilməsi ilə məşğul olmuş və bu işlərin nəticələrini 1206-cı ildə yazmış “Mexaniki sənətin nəzəri və praktiki əsasları” (ərəb. Əl Cəmi Bein Əl-Elm Val- Amal Əl-nafi Fİ Sinat) kitabında təsvir etmişdir. Bu kitab X ΙΙ I əsrdə Avropada bərabəri olmayan, nəzəri və praktiki mexanika haqqında vacib bir texniki əsər sayılırdı. Əl Cəzari yaxşı mühəndis və təcrübəli sənətçi olduğundan onun kitabında praktiki aspekt çox sahəli idi. Kitabda müxtəlif qurğuları şəkillərlə izah edərək o, maşınqayırmanın tarixi üçün dəyərli bir əsər qoymuşdur. Kitabda 50-yə yaxın maşının layihələndirilməsi, hazırlanması və yığılmasını təsvir edən texnologiya 6 fəsildə təsvir edilmişdir [1.56, 1.59, 1.66, 1.67]. Buraya su saatları, əlüzyuyan qurğu və su qaldıran maşınlar (nasoslar) və b. daxildirlər. 1976-cı ildə Əl Cəzarinin layihəsi əsasında düzəldilmiş saatın İngiltərədə “Elmi muzeydə” təşkil olunmuş “İslam festivalı dünyası” adlı sərgidə göstərildikdən sonra, orada müsəlman texnikasına yaranan maraq məhz onun adı ilə bağlıdır. Əl Cəzarinin kitabı 1974-cü ildə amerika alimi Donald Hill tərəfindən ingilis dilinə tərcümə olunur [1.59]. Kitabda əsasən iki silindrik nasosun işləmə prinsipi, su saatları və dişli valların maşınqayırmada tətbiqi, deşiklərin dəqiq kalibrlənməsi, tikinti ağacların laminasiyası, valların statik tarazlanması, kağız modellərin maşınların layihələndirilməsində tətbiqi, bağlı qum qəliblərdə tökmə kimi texnologiyalar tarixdə ilk dəfə olaraq onun tərəfindən izah edilmişdir. Əl-Cəzarinin layihəsi və rəhbərliyi altında hazırlanan bir çox qurğuların tətbiqi ona böyük şöhrət gətirmişdir. Onun kitabı müsəlman maşınqayırması üçün əvəzolunmaz bir xəzinə idi. Aşağıda Əl Cəzarinin Müsəlman elmi 126 kitabından bir neçə maraqlı qurğunun işləmə prinsipi izah edilir. Şəkil 1.79-da sorucu su nasosu təsvir olunmuşdur. Buradan göründüyü kimi nasos sinxron işləyən iki silindrdən ibarətdir. Sağ və sol tərəfdə təsvir olunmuş silindrlərin kolbaları bir-biri ilə üzərində dişlər olan oxla sərt bərkidilir, belə ki, bu ox sola hərəkət etdikdə sağdakı silindrdə sorma, soldakında isə sıxma baş verir. Əksinə hərəkət etdikdə silindrlərdə əks proses baş verir. Bu oxu hərəkət etdirmək üçün ona, ortasında deşik olan yastı lövhə elə bağlanır ki, o dönə bilsin. Bu lovhənun altında, uzərində silindirik çıxıntı olan dişli çarx yer- ləşdirilir. Dişli çarxın ustündəki bu çıxıntı kolbaların oxuna bərkidilmiş lövhənin ortasındakı deşiyə keçirilir. Lövhə ilə dişli çarx birlikdə çarxqolu- sürgüqolu mexanizmini yaradırlar (şəkil 1.80). Belə ki, dişli çarx fırlandıqda o lövhəni sağa və sola itələyir və uyğun olaraq kolbalar hərəkət edirlər. Dişli çarxı hərəkət etdirmək üçün Əl-Cəzari axar sulardan istifadə etmişdir. Ucuna pərlər bərkidilmiş valın digər ucuna başqa bir çarx bərkidilir. Bu dişli çarx nasosun kolbaları ilə dolayı yolla təmasda olan çarxa ilişdirilir. Su pərləri fırlandıqda dişli çarxlar hərəkətə gələrək kolbaları gah sağa, gah da sola itələyir. Şəkil 1.79. Sürgüqolu ilə işləyən su nasosu. Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|