Antik dövrdə maşınqayırma

Müsəlman  elmi 
127 
 
Suyun  axmasını  tənzim  etmək  üçün  kolbalar  yerləşdirilmiş 
silindrlərin dibindəki deşiyin ağzına xüsusi ventillər qoyurlar.  
Bu  ventillər  suyun  yalnız  bir  tərəfə,  yəni  nasosun  içərisinə 
sorulmasına imkan  verir. Kolbalar dartıldıqda silindrdə vakuum  yaranır 
və  su  sorulur.  Kolba  sıxıldıqda  isə  ventil  su  gələn  yolu  bağlayar,  onu 
başqa  yolla  hərəkət  etməyə  məcbur  edir.  Beləliklə,  su  şəkil  1.80-da 
göstərildiyi kimi, sağ və sol tərəflərdəki borularla aşağıya yox, yuxarıya 
itələnir.  Hər  iki  tərəfdən  ardıcıl  vurulan  su,  yuxarıya  qalxan  suyun 
aramsız axmasını  təmin edir.   
Əl Cəzarinin daha bir su nasosu şəkil 1.81-də verilmişdir. Bu nasos 
da  axar  suyun  enerjisindən  istifadə  edərək  suyun  yuxarıya  qaldırılması 
üçün  istifadə  edilir.  Şəkildən  göründüyü  kimi  nasos  iki  hissədən 
ibarətdir:  aşağı  və  yuxarı  hissələr.  Aşağı  hissədə  (otaqda)    üzərində 
pərlər  bərkidilmiş  val  yerləşdirilir.  Pərlərin  üzərində,  iki  mərtəbəni  bir-
birindən ayıran tavanda deşik nəzərdə tutulur. Yuxarı mərtəbəyə axan su 
bu  deşikdən  axaraq  pərlərin  üzərinə  tökülür  və  onları  fırladır.  Fırlanma 
hərəkəti bu pərlər bərkidilmiş  valdan  düz bucaq  altında  dişli  çarxlarla  
 
                                Şəkil 1.80.  Su nasosunun  modeli.  
 

---

Müsəlman  elmi 
128 
 
birləşdirilmiş  şaquli  vala  verilir.  Beləliklə,  hərəkət  aşağı  mərtəbədən 
yuxarı  mərtəbəyə  ötürülür.  Şaquli  valın  yuxarı  mərtəbədə  yerləşən 
hissəsində  bir  dişli  çarx  bərkidilir.  Yuxarı  mərtəbədə  bundan  əlavə, 
suyun  qaldırılacaq  hündürlüyündən  asılı  olaraq  bir  üfiqi  val  da 
yerləşdirilir.  Bu  üfiqi  val  dişli  çarxın  köməyi  il  şaquli  valla 
əlaqələndirilir.  Sonra  üfiqi  valdan  suyu  qaldırmaq  üçün  üzərində  mis 
qablar bərkidilmiş bir zəncir asılır. Val fırlandıqda bu zəncirin üzərində 
olan  qablar  ardıcıl  olaraq  suya  bataraq  dolur  və  suyu  yuxarıya 
götürürlər. 
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.81.  Su qaldıran nasos. 

---

Müsəlman  elmi 
129 
 
Qablar  yuxarı  nöqtəyə  çatdıqda  dönərək  suyu  oradakı  su  kanalına 
tökürlər və su lazım olan yerə ötürülür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 
Əl Cəzari  nasosda istifadə olunan valları misdən hazırlamışdır.      
Əl-Cəzarinin  düzəltdiyi  konstruksiyalardan  biri  də  “Fil  saatı” 
adlanan saat konstruksiyası idi.   
 
Şəkil 1.82. Fil saatının sxematik təsviri. 

---

Müsəlman  elmi 
130 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.83. Əl-Cəzarinin kitabından fraqment: „Fil saatı“. 

---

Müsəlman  elmi 
131 
 
Fil  saatı  müsəlman  texniki  elminin  gözəl  nümunələrindən  biridir. 
Mütəxəssislər  tərəfindən  bu  saata  da  astronomiyada  istifadə  edilən 
qurğular kimi yüksək qiymət verilmişdir. 
Onun  uzunluğu  4  və  6  ayaq  (1  ayaq 
≈
  0,3  m)  arasında 
qiymətləndirilir.  Bu  cizgidə  həm  də  saatın  işləmə  prinsipi  və 
konstruksiyası  təsvir  olunmuşdur.  Bu  saatda  tətbiq  olunmuş  müxtəlif 
hissələrə  müasir  avtomobillərdə  istifadə  olunan  ayrı-ayrı  idarə 
sistemlərinin işləmə prinsipində rast gəlmək olur. 
Hər  saatdan  bir  tamam  olmuş  vaxtı  göstərmək  üçün  Əl-Cəzari  quş 
səslərindən  istifadə  edən  avtomatik  qurğunu  tətbiq  etmişdir.  Saatın 
işləməsi  qravitasiya  qüvvəsinə  əsaslanır.  Saat  əsasən  iki  mexanizmdən 
ibarətdir.  Birinci  mexanizm  saatın  alt  hissəsində  yerləşdirilib  və 
içərisində  su  olan  qabdan  və  süzgəcdən  ibarətdir. Süzgəc  alt  hissəsində 
dəqiq  kalibrlənmiş  bir  deşik  olan  içi  boş  qabdan  ibarətdir.  Qabın  üst 
tərəfi açıq olur. Süzgəc suyun üzərində üzəndə, onun altındakı deşikdən 
qaba  su  daxil  olur.  Suyun  daxil  olma  sürəti  elə  tənzim  olunur  ki, 
süzgəcin  suda  tam  batması  bir  saatı  əhatə  edir.  Qaba  dolan  su  onu 
tədricən  suda  batmağa  məcbur  edir.  Süzgəcə  bir  zəncir  və  bir  ip 
bağlanır. İp qurğunun yuxarı hissəsində yerləşdirilmiş, içərisində kürələr 
qoyulmuş  mexanizm  ilə  əlaqələndirilir.  Bu,  saatın  ikinci  əsas  hissəsini 
təşkil  edir.  Üzgəc  suyun  dibinə  endikdə  bu  iplə  mexanizm  aktivləşir. 
Bunun  nəticəsində,  mağaza  dönərək    onun  altında  yerləşmiş  ilanın 
ağzına bir kürə buraxır. Kürənin ağırlığından ilanın sərbəst bərkidilimiş 
başı  aşağıya  əyilir.  İlanın  başı  aşağıya  əyilərək,  müəyyən  bucaq 
dönəndən sonra kürəni sərbəst buraxır. Kürə aşağı hissədə yerləşdirilmiş 
vaza  düşür  və  əks  əlaqə  mexanizmini  işə  salır.  İlanın  başı  əvvəlki 
vəziyyətə  qayıtdıqda  o,  özü  ilə  süzgəclə  əlaqədə  olan  zənciri  dartır. 
Süzgəc  yuxarı  qaldırılır  və  eyni  zamanda  döndərilir.  Beləliklə,  onun 
içərisində  olan  su  boşaldılır.  Boş  qab  yenidən  suyun  üstündə  sərbəst 
buraxılır  və  onun    altındakı  deşikdən  daxilinə  su  dolmaqa  başlayır. 
Beləliklə  tsikl  mağazada  kürələrin  sayından  asılı  olaraq  təkrar  olunur. 
Əgər ilanın ağzından xaric olunan  kürə vazaya düşməzsə,  yəni  proses 

---