Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Antik dövrdə maşınqayırma 100 Vitruvi kitabın X fəslindən başlayaraq kitabın sonunadək yazdığı işləri müharibədə istifadə olunan döyüş maşınlarına və onların məqsədəuyğun tətbiqinə həsr etmişdir. Döyüş maşınları kimi onun əsərində katapultların, skorpionların və ballistlərin konstruksiyalarının detalları və ölçülərlə verilmişdir. Katapultların ölçüləri istifadə olunan oxun diametrindən (d) və onun 9 mislini təşkil edən uzunluğundan asılı olaraq hesablanır (şəkil 1.64). Yönəldici lövhənin qalınlığı d, eni 1,5d və uzunluğu 19d olmalıdır. Yayın qolları 17d uzunluğunda və d qalınlığında hazırlanır. Yönəldici lövhənin üzərində oxu istiqamətlən- dirmək üçün kanal açılır. Əsas lövhənin sonunda uzunluğu 4d olan val bərkidilir. Bu val iplərin köməyi ilə yayın qolları ilə birləşdirilir. Katapultun qollarını çəkmək üçün istifadə olunan iplər əsasən insan saçlarından (saçları burmaqla) hazırlanırdı. Valı fırlatmaqla yay gərilir. Katapultun başlığı qabaq və yan tərəflərdən metal lövhə ilə örtülür və mismarla bərkidilir. Yerdən gövdənin ayaqlarının hündürlüyü 8d, eni 0,5d və qalınlığı 7/16d-yə bərabər hazırlanır (şəkil 1.65). Vitruvi kitabında bu mütənasibliyin pozulmasını məsləhət görmür. Əks təqdirdə katapultun işləməsi əlavə işçi qüvvəsi tələb edir. X Ι fəsildə katapultlar ilə oxşar olan, daş atmaq üçün nəzərdə tutulan ballistlərin konstruksiyası izah olunur. Onu da nəzərə çatdırmaq lazım- Şəkil 1.64. Ox atan katapult. Antik dövrdə maşınqayırma 101 dır ki, ballistlərin təsviri katapultlarınkı kimi aydın təsvir olunmamışdır. Kitabın sonuncu fəslində müdafiə maşınlarının təsviri verilir. Bunlar indiyə qədər təhlil olunmuş maşınlardan heç də fərqlənmədiyindən onların izahatı o qədər də əhəmiyyət kəsb etmir. Şəkil 1.65. Vitruvinin layihəsi əsasında rekonstruksiya olunmuş katapult. Antik dövrdə maşınqayırma 102 İsgəndəriyyəli Pappos ( Ι əsr) İ sgəndəriyyəli Pappos (bəzi mənbələrdə Pappus kimi də verilir) antik dövrün məhşur riyaziyyatçılarından olub, əsasən həndəsi məsələlərin həlli ilə məşğul olmuşdur. O, təxminən 284 − 305-ci illərdə Roma imperatoru Diokletianın və Ι Konstantinin dövründə yaşamışdır. Papposun əsərlərində, onun maşınqayırmada tətbiqi xarakterli problemlərə münasibəti müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Məcmuə şəklində çap etdirdiyi kitabların 8-ci cildində mexaniki məsələlərə nəzər salan Pappos kitabın bir hissəsinin Heronun “Mexanika və Barülkon” əsərlərindən götürdüyünü yazır. Bu kitablar bizə fragmentlət şəklində gəlib çatmışdır [1.45, 1.50]. Kitabın girişində Pappos oğlu Hermodora yazır: “ Mexaniki elmlər həyat üçün vacib məsələlərin həllində tətbiq olunduğundan filosoflar tərəfindən yüksək dərəcədə qiymətləndirilir və riyaziyyatçılar tərəfindən aramsız araşdırılır, çunki, bu elm bizə materiyanın təbiətindən və dünyanın elementləri haqqında dərs verir. Bu elm cismin vəziyyəti, ağırlığı və fəzada hərəkətini ümumi təsvir etsə də, o təbii cismlərin nəyə görə hərəkət etməsini araşdırmır, ancaq onu qeyd edir ki, sakit vəziyyətdə durmuş cismi necə hərəkətə gətirmək olar. Heronun davamçıları fikirləşirlər ki, mexanikanın bir hissəsi riyazi təsvirlər, digər hissəsi əl işlərindən (peşəkarlıqdan) ibarətdir və rasional adlandırılanlar həndəsə, hesablama, astronomiya və fiziki təsvirləri, digərləri, hansılar ki, peşəkarlığı əhatə edirlər, onlar qətran və dəmirçilik işlərini, tikinti və ağac emalı, rəssamlıq və ümumiyyətlə, əl işləri ilə bağlı olan hər şeyi öyrədirlər. Onlar deyirlər ki, qədimdə bu fənlərlə məşğul olanlar, incəsənətin incəliklərinə yiyələnlər və iti duşuncəyə malik olanlar mexaniki yeniliklərin ən yaxşı ixtiraçılarıdır. Ancaq bu mümkün deyil ki, hər tərəfli riyazi elmləri və qeyd olunan digər fənləri bilən birisi, bu elmlə məşğul olmaq istəyənlərdən, onları öyrədənlərə ... əllərində olanları vermək məsləhət görsünlər. Mexanikanı əhatə edən bütün elmlərdən praktiki həyat üçün ən vaci- Antik dövrdə maşınqayırma 103 bi bunlardır: yüklərin qaldırılması üçün diyircəklərin hazırlanması (yun. Arc manganariorum), çunki bunların köməyi ilə təbiətdə hərəkətsiz olan yükləri kiçik qüvvə tətbiq etməklə hündürlüyə qaldırmaq olur. Sonra o şəxslərin incəsənəti vacibdir, hansılar ki, müharibədə lazım olan, daş, dəmir və başqa materialları uzaq məsafəyə atmaq üçün atıcı maşınlar, katapultlar (yun. Formenta) düzəldirlər. Onlara həm də mexanik deyirlər. Daha sonra o şəxslərin incəsənəti vacibdir, hansılar ki, suyu dərinlikdən yuxarıya çıxarmaq üçün su nəql edən maşınları düzəldən və maşınqayıran (yun. Machinarum fabri) adlandırılanlardır. Mexaniklər həm də qədimdə su və hava ilə bağlı biliklərdən fərasətlə istifadə edən şəxslərə deyilir, məsələn, öz “Pnevmatika” əsərində Heron nazik iplərin köməyi ilə istənilən canlının səhnədə surətini yaratması, Arximedin suyu necə nəql etməsi, Heronun gunəş saatları ilə oxşarlığı olan su saatlarının düzəltməsi. Mexaniklər, nəhayət o şəxslərə deyilir ki, hansılar ki, kürələrin hazırlanması ilə məşğul olurlar və səma hərəkətlərini suyun çevrə üzrə bərabərformalı hərəkəti ilə müqayisə edirlər. Bəziləri deyirlər ki, Sirakuslu Arximeddən bu tərəfə hər şeyin səbəbi və qanunauyğunluğu məlumdur. Ancaq bu hər şeyi xüsusi müdrikliklə izah edən şəxslərin fikirlərini ifadə edir. Qeminus (yun. Geminus) öz kitabında riyaziyyatın üstünlüyü haqqında yazır. Karpus (yun. Carpus) isə öz kitabında yazır ki, Arximedin yalnız mexanika haqqında yazdığı kitabında səma kürəsinin quruluşundan bəhs edilir, başqa şeylərə o yer verməmişdir ki, onun haqqında başqaları yazsınlar. Ancaq bu ilahi insan öz iti düşüncəsinə və mexaniki elminə görə elə məşhur olub ki, onun izləri bəşəriyyət boyu daimi yaşayacaqdır. O, əsasən həndəsə və riyaziyyatın əsasını ən qısa və dəqiq halda yazmışdır, çünki, o bu fənləri çox sevdiyindən başqa heç nə ilə məşğul ola bilməmişdir. Karpusun özu və bir çox başqaları həndəsəni haqlı olaraq, müəyyən dərəcədə incəsənətə və həyata lazım olan səviyyədə təsvir etmişlər. Çünki, incəsənətin və həyatın bir çox tələblərinə cavab verə bilən həndəsə, hər hansı zərər vura biləcək, ya da camaatdan nə isə tələb Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|