Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müsəlman elmi 114 tləri (stereoqrafik proyeksiya), səma meridianları, dünya qütbünü və horizontunu göstərən xətt qeyd olunur. Verilən coğrafi endən asılı olaraq dünya qütbünün vəziyyəti və səma koordinat torunun proyeksiyası müxtəlif olur. Ona görə də, timpanların üzərində müxtəlif cografi enlər üçün səma koordinatları qeyd olunur. Cihazın mərkəz oxuna bərkidilmiş nişanlama xətkeşini ölçülən əşyaya tuşlamaqla onun uzərində qeyd olunmuş tarixi və ya vaxtı təyin etmək olur. Bu cihazın köməyi ilə həm də günəşin və ayın vəziyyəti, həmçinin ayın üzünün tutulması fazalarını tapmaq olur. Astrolabın triqonometrik hesablamalara əsaslanan işləmə prinsipinin dəqiqliyi, onun hissələrinin hazırlanma dəqiqliyindən asılı idi. Ədəbiyyatlarda bu hissələrin hazır- Şəkil 1.73. Astrolab. Müsəlman elmi 115 lanma texnologiyasına aid heç bir məlumata rast gəlinmir. Fizikanın inkişafında İbn əl Hətəmin işləri vacib rol oynamışdır [1.64]. O Ptomoleyin səma hadisələrinin riyazi modelini interpretasiya etmək və Aristotel fizikası ilə uzlaşdırmaq üzrə tədqiqatlar aparmışdır. Müsəlman riyazi elminə aid edilən optik problemlərin riyazi üsullarla araşdırılması da İbn əl Hətəmiyə mənsubdur. İbn əl Hətəmi apardığı astronomik tədqiqatlarında əldə etdiyi nəticələrini yalnız işlədiyi nəzəri əsaslarla yoxlaya bildiyi halda, optikada məlum olan problemlər ona prinsipial olaraq sınaqlara keçməyə imkan vermişdir. Apardığı sınaqların nəticələrini düzgün qiymətləndirmək üçün cihazlardan düzgün istifadə etmək və lazım gəldikdə işlədiyi riyazi nəzəriyyəyə əsasən yenisini düzəltmək İbn əl Hətəminin görkəmli bir fizik olmasını sübut edir [1.64]. Məsələn, o ilk dəfə olaraq işığın düzxətli yayılması ideyasını, içi boş güzgüyə düşən işığın dağılmasını sınaqların köməyi ilə yoxlamışdır. O, optika sahəsində gördüyü işlərin nəticələrini bir neçə kitab şəklində çap etdirmişdir. Onun kitablarından “Kitab fil manazir” (ərəb. Böyük optika) ən məşhurudur. Bu kitab haqqında Roqer Bakon, Vitelos və Con Pekams, Leonardo da Vinçi və Yohannes Kepler kimi alimlərin işlərində qeyd edilmişdir. İbn əl Hətəm işığı kiçik hissəciklər axını kimi təsvir edir. O, qabarıq və çökük səthlərdə, silindrik, konik, sferik güzgülərdə işığın refleksiya olunmasının xassələrini araşdırmışdır. İbn əl Hətəm işığı iki tərkib hissəyə bölmüşdür. Onlardan biri güzgü səthinə paralel, digəri isə ona perpendikulyar izah olunur. İşığın refleks olunması haqqındakı qanunu sınaqlarla sübut etmək də İbn əl Hətəmiyə aiddir. Ancaq bu çox vaxt səhv olaraq Bakonun adına yazılır [1.64]. XII əsrdə ilk dəfə olaraq müsəlman alimləri tərəfindən mexaniki hərəkətin dinamik və kinematik xassələri araşdırılmışdır. Buna müsəlman alimlərindən İbn Rəşid və İbn Baccanın tədqiqtlarında Aristotelin işlərinə dair yazdıqları izahatda rast gəlinir. Bu ideya XIII əsrdə İngiltərədə xristian filosofları tərəfindən daha təkmilləşdirilmişdir. Müsəlmanlar öz ideyalarının bir çoxunu çinlilər, hindlilər və bizans- Müsəlman elmi 116 lılardan götürmələrinə baxmayaraq onlar bu texniki vasitələrdə əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirmə və yeniləşmə aparmış, seqmentli dişli çarxları, müəyyən avtomatik tənzimləmə sistemləri və hidravlik qurğuları tətbiq etmişlər. Onların işlərinə həmçinin müxtəlif saatlar və alətlərin, qənd istehsalı və bitki yağlarının çıxarılması üçün maşınlar aid idilər. Bu maşınlardan bəziləri bu günə kimi bizə gəlib çatmışdır. O dövrdə körpü və su bəndlərinin tikintisi geniş yayılmışdır. Çaylar üzərində qurulmuş su dəyirmanları su enerjisindən istifadə edərək müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilirdi. Bu məqsədlə ilin mövsümündən asılı olaraq suyun səviyyəsini sabit saxlamaq üçün su bəndlərindən istifadə edilirdi. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, bu enerjidən hətta ağacların mişarlanmasında da istifadə olunmuşdur. Külək dəyirmanlarının tətbiqi hələ xəlifə Ömərin (634 − 44 cü illər) hökmranlıq etdiyi dövrdə məlum idi. Avropada isə külək dəyirmanlarının tətbiqinə aid ilk dəfə olaraq 1105-ci ildə bir dini icmaya külək dəyirmanının hazırlanması üçün verilən icazəni göstərən fransız aktında rast gəlinir. Əl Qəzvin öz kitabında Seyistanda (indiki Əfqanıstanda) daimi hərəkətdə olan belə bir külək dəyirmanın tətbiqindən yazır. Bu dəyirmanlar əsasən iki hissədən ibarət idilər. Aşağı hissədə, yəni otaqda pərlər bərkidilmiş val, yuxarı otaqda isə daşlar yerləşdirilirdi. Yelkənin oxu üfiqi, daşların valı isə şaquli yerləşirdi. Bu vallar bir-biri ilə dişli çarxların köməyi ilə birləşdirilmişdilər. Bu dəyirmanların qalıqlarına indi də rast gəlmək olur [1.68, 1.69] . Qədim müsəlman dünyasında bir çox məşhur mühəndislər olmuşlar. Bunlardan Əl Qaracı (XI əsr) “Gizlənmiş suyun çıxarılması” (ərəb. İnbat Əl Miyah Əl-kəfiyyə) adlı kitabında həndəsənin tətbiqi və hidrologiyada riyaziyyatın tətbiqini təhlil etmişdir. O, su mənbələrinin tapılması, quyuların qazılması, yeraltı borulardan istifadə edilməsini təsvir etmişdir. Ən məşhur müsəlman mühəndisləri kimi Tağı Əl Din, Əl Zərqəli, Banu Musa və Əl Cəzari sayılırlar. Təəssüf olsun ki, bu mühəndislərin işləri az tədqiq olunduğundan onlar haqqında texniki ədəbiyyatlarda az Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|