Antik dövrdə maşınqayırma
Yüklə 6,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
Renessans dövründə maşınqayırma 204 Aqostino Ramelli ( 1530 − 1590) A qostino Ramelli ( ital. Agostino Ramelli) 1531-ci ildə İtaliyanın Ponte Treza şəhərində anadan olmuşdur (şəkil 1.154). 1555-ci ilə qədər Gian Giakomo de Mediçiyə (1495 − 1555) xidmət etmişdir. Özünün yazdığı kimi, bu dövrdə Ramelli riyaziyyat və memarlıq üzrə təhsil alır. Mediçinin hökmdarının yanında çalışan Ramelli çox ehtimal ki, Gian Giakomonu bir çox döyüşlərdə müşaiyət edib. Ramelli daha sonra Fransaya Enriko von Anjousun (1551 − 1589) yanında xidmət etmək üçün dəvət alır. 1574-cü ildə Enriko Fransanın şahı olur və Enriko III adını daşıyır. Bundan sonra Ramellinin sarayda mövqeyi möhkəmlənir. 1588-ci ildə Ramellinin möhtəşəm əsəri “Müxtəlif və qabiliyyətli maşınlar” (ital. Le diverse ed artificose machine de lcapitano Ramelli) böyük formatda Parisdə çap olunur. Kitabın yüksək keyfiyyətdə tərtibi Ramellinin malik olduğu maliyyəyə dəlalət edir. Kitab italyan və fransız dilində yazılmış, bir hissəsi onun öz ixtirası olan 195 cizgidən ibarət maşın və mexanizmləri əhatə edir. Kitabda 110 nasos, 25 dəyirman, 10 kran, ağır yükü çəkmək üçün 7 mexanizm, 15 körpü növü, düşmən səddini keçmək üçün 14 tərtibat və mərmiləri atmaq üçün avadanlıqlar təsvir olunmuşdur [1.90]. Ramellinin kitabı renessans dövrünün mühəndislik bəhrələrindən olub, uzun müddət Avropada mexanikanın inkişafına təkamül vermişdir. O, Aqrikolanın “De Re Metallica (1556)“ kitabı ilə birlikdə ixtiralar və maşınlar haqqında məlumat verərək böyük təsirə malik olub, renessans dövründə ən çox surəti çıxarılan kitab idi. Ramelli haqqında bizə gəlib çatan, Filippo Pigafettaya məxsus qeyd- Şəkil 1.154. Aqostino Ramelli. Renessans dövründə maşınqayırma 205 lər 1590-ci ilə təsadüf edir. Orada Ramellinin mühasirədə olan Parisin müdafiə olunmasında iştirakından söhbət açılır. Ancaq bundan sonra Ramellinin harada yaşaması və vəfat etməsi haqqında məlumat yoxdur [1.90]. Ramellinin kitabına ümumilikdə nəzər saldıqda, onun bir çox maşınlarının mürəkkəb olduğu nəzərə çarpır. Buna görə də, o, bir çox mütəxəssislər tərəfindən “Mürəkkəb maşınların dostu” adlandırılmışdır. Bu onunla əlaqədar idi ki, Ramelli nə mühəndis, nə də ki, texniki sahə üzrə alim idi. O, yazdığı kitabı maşınqayıranlardan çox texnika həvəskarları üçün nəzərdə tutmuş- dur. Bu renessans dövründə saray əyanları üçün xarakterik idi. Ramellinin kitabında təsvir olunan maşınların kinematikasına nəzər saldıqda məlum olur ki, onların çoxu praktiki əhəmiy- yəti olan funk- siyalara malik- dir. O da məlum olur ki, bu maşınların çoxu artıq Leonardo məktəbindən məlum idi. Ona görə də, mexanizmlərdən yalnız 3-ü yeni adlandırıla bilər [1.45]. Bu maşın və mexanizmlərdən maşın- qayırmanın tarixi baxımından maraqlı olan bir neçəsinə nəzər salaq. Şəklil 1.155-də təsvir olunmuş metal dəstəklərlə, əl ilə hərəkət etdirilən dəyirman onun etdiyi ixtiralardandır. Şəkil 1.156-da sonsuz zəncirlə işləyən çarx ona qədər məlum olan Şəkil 1.155. Dəyirman. Şəkil 1.156. Zəncir çarxı. Renessans dövründə maşınqayırma 206 çarxların təkmilləşdirilmiş forması idi. Adi halda, ayaqla fırlanan çarxları, işçilər ayaq üstə duraraq öz ağırlıqlarının təsiri ilə fırladırdılar. Bu çox çətin və zəhmətli bir iş idi. Ramellinin təklifinə görə, işçi çarxın üzərində oturaraq ayaq əzələlərinin köməyi ilə çarxı fırladırdı. Şəkil 1.157- də göstərilmiş maili çarx isə daha asan fırlana bilən mexanizmə malikdir. İşçi maili müstəvidə yeriyərək, öz ağırlığının təsiri ilə çarxı nisbətən asan fırladırdı. Ramellinin hərəkət mexanizmlərindən dişli çarx ötürmələrini qeyd etmək olar. Bucaq altında işləyən dişli çarxlarla bərabər, Ramelli fırlanma hərəkətini irəli-geri hərəkətinə çevirən mexanizmlərə xüsusi maraqla yanaşır. Şəkil 1.158, a-da təsvir olunmuş mexanizmdə yarısı dişlərlə örtülmüş çarx fırlandıqda, növbə ilə gah sağdakı, gah da soldakı dişlərlə təmasa a) b) Şəkil 1.158. Dişli çarx ötürməsi. Şəkil 1.157. Ayaqla fırladılan çarx. Renessans dövründə maşınqayırma 207 girir. Nəticədə, yönəldicilər üzərində yerləşmiş çərçivə irəli-geri hərəkət edir. Əgər fırlanma hərəkətini baş müstəviyə ötürərək irəli-geri hərəkətə çevirmək lazım gələrsə, onda Ramelli şəkil 1.158 b-də təsvir edilən dişli çarx ötürməsindən istifadə edir. Bu ötürmədə yarısı dişlərlə örtülmüş çarx üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş valın üzərindəki dişlərə ardıcıl olaraq ilişərək, valı gah bu, gah da digər tərəfə döndərir. Dişli çarx ötürmələrini su nasoslarında tətbiqi şəkil 1.159, a-da verilmişdir. Yanaşı yerləşdirilmiş nasosların oxu, üzərində dişli daraqlar olan lövhəyə birləşdirilir. Bu lövhələr uc tərəfdən bir-biri ilə çarxa dolanmış zəncirlə əlaqələndirilir. Lövhələrin üzərindəki dişlər aparıcı valın üzərindəki dişli çarxlarla əlaqələndirilir. Val döndükdə o, hərəkəti nasosun oxuna ötürərək onları ardıcıl olaraq yuxarı-aşağı hərəkət etdirir. a) b) Şəkil 1.159. Su nasosları. Ramellinin mexanizmlərində vintin tətbiqinə də böyük yer verilir. Sonsuz vint və daraqlı lövhələr ilişməsinə bu gün də tez-tez rast gəlinir. Bu ilişmə texnikanın tarixində ən qədim ötürmələrdən sayılır. Bu ötürmələrdən Ramelli su nasoslarında istifadə etmişdir. Şəkil 1.159, b- Renessans dövründə maşınqayırma 208 də fırlanan vint nasosun oxunu yuxarı-aşağı hərəkət etdirir. Nasosların məhsuldarlığını artırmaq üçün Ramelli bir valın köməyi ilə bir neçə nasosu hərəkətə gətirmək üçün mexanizm təklif edir (şəkil 1.160, a). Mexanizm əsasən şaquli valın üzərində yerləşdirilmiş, üzərində yumruqcuqlar olan silindrik lövhələrdən və onun ətrafında düzülmüş nasoslardan ibarətdir. Nasosların oxları yumrucuqlar üzərində oturdulmuş dirsəklərlə əlaqələndirilir. Yumruqcuqlu lövhə döndükdə, yumruqcuqlar silindrik kolbanın oxunu ardıcıl olaraq yuxarıya qaldırır. Təmasdan çıxan ox öz ağırlığının təsirindən aşağıya düşür. Yumruqcuqlar fırlanma hərəkətini onunla dişli çarx vasitəsilə əlaqədə olan aparan valdan alır. Əgər nasosların oxlarının aparan valın bir dönməsi zamanı yalnız bir dəfə hərəkət etdirilməsi lazım gələrsə, onda şəkil 1.160, b-də göstərilmiş mexanizmdən istifadə edilir. Oxların üzərindəki dirsəklər vintdəki yarıqda oturdulur. Bu zaman oxun yuxarı- aşağı hərəkətinin dövrədə bir dəfə yerinə yetirilməsi üçün imkan yaradılır. a) b) Şəkil 1.160. Yumruqcuqlarla işləyən su nasosları. Renessans dövründə maşınqayırma 209 Əvvəlki mexanizmdən fərqli olaraq, burada oxun aşağıya hərəkəti məcburi yerinə yetirilir. Ramellinin işlərində çarxqolu ilə hərəkətin ötürülməsinə də, tez-tez rast gəlinir. Şəkil 1.161-də verilmiş su nasosunda belə bir mexanizm tətbiq olunmuşdur. Əsas hərəkət, aparan valın uc hissəsində bərkidilmiş dirsəkli qol vasitəsilə birləşdirilmiş digər vala ötürülür. Bu val isə öz növbəsində, zəncirlə əlaqədə olan nasosun oxlarını qaldırıb salır. Zəncir ötürməsinin tətbiqi, o dövrdə ağac gövdələrin sərtliyinin aşağı olması ilə bağlı idi. Çünki, başqa ötürmələr sistemdə yaranan yerdəyişmələrin təsirindən tez sıradan çıxırdı. Ramelli su nasoslarının layihələndirilməsində ilk dəfə olaraq, Leonardonun işlərində rast gəlinən əyilmiş kolbalardan da istifadə etmişdir. a) b) Şəkil 1.162. Əyri silindrli nasoslar. Şəkil 1.161. Çarxqolu ilə işləyən nasos. Renessans dövründə maşınqayırma 210 Burada iki ötürmə tətbiq olunur. Birincidə kolbanın oxu əyilmiş şəkildə, üzərində dişlər olan çarxdan ibarətdir (şəkil 1.162, a). Çarx üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş sonsuz vintlə əlaqələndirilərək, hərəkəti nasosun silindrlərinə ötürür. İkinci nasosda hərəkəti ötürmək üçün başqa mexanizmdən istifadə edilir (şəkil 1.162, b). Əyri silindrdə yarıqlar açılır. Bu yarıqlara itələyicilər keçirilir. İtələyicilərə kolbalar bərkidilir. İtələyicilər ox ətrafında dönə bilən qola bağlanır. Qolun digər ucu nasosun üzərində üfiqi yerləşmiş, üstündə dişlər olan lövhələrə hərəkətli qoşulur. Dişli lövhələr irəli-geri hərəkət etdikcə o, nasosun kolbalarını sağa-sola hərəkət etdirir. Ramellinin ən sevimli və məşhur ixtirası kitab çarxıdır (şəkil 1.163). Bu mexanizm bir növ fırlanan kitab rəfini xatırladır. Çarxın doğuranı üzrə yerləşdirilmiş rəflər eyni zamanda bir neçə kitabın oxunmasına imkan verirdi. Bu mexanizm bir neçə kitabı eyni zamanda üfiqi vəziyyətdə saxlaya bilirdi. Kitablar oxucu tərəfindən necə qoyulurdusa, eləcə də qalırdı və istənilən vaxt yenidən həmin vəziyyətdə oxuna bilirdi. Şəkil 1.163. Kitab çarxı. Renessans dövründə maşınqayırma 211 Vittorio Zonça ( 1568 − 1602) V ittorio Zonça ( ital. Vittorio Zonca) fərziyyələrə görə 1568-ci ildə anadan olmuşdur. Onun həyatı haqqında demək olar ki, çox az məlumat vardır. Yalnız o məlumdur ki, o, İtaliyanın Padua şəhərində memar işləmişdir və 1602-ci ildə 34 yaşında vəfat etmişdir. Zonçanı məşhur edən onun vəfatından sonra 1607-ci ildə çap olunmuş “Maşınların teatrı” (ital.“Novo Teatro di Machine etc.”) kitabıdır. Bu kitab 115 səhifədə cəmləşdirilmiş vərəqlərdən ibarətdir [1.91]. Vərəqlərdə çəkilmiş qurğuların 42-si mis naxışlarla işlənmiş və mətnlə izah olunmuşdur. Kitabda verilmiş nəzəri baxışlar böyük maraq doğurmasa da, orada təsvir olunmuş texniki qurğular o dövrdə maşınqayırmanın səviyyəsini göstərdiyindən böyük əhəmiyyətə malikdir. Zonça da renessans dövrünün başqa mühəndisləri kimi dişli çarx ötürməsindən istifadə edilən, kiçik güc tətbiq etməklə böyük iş görmək üçün nəzərdə tutulmuş maşınların quruluşları və işləmə prinsiplərinin izahına üstünlük vermişdir. Darvazanın ağır qapılarını qaldırmaq üçün təsvir olunmuş mexanizm bu növdəndir (şəkil 1.164). Şəkildən göründüyü kimi, şaquli vəziyyətdə hərəkətli bərkidilmiş sonsuz vintli val üfiqi valda oturdulmuş dişli çarxla əlaqələndirilir. Valın digər ucunda bərkidilmiş dişli çarx darvazanın üstündə şaquli vəziyyətdə bağlanmış dişli lövhəyə ilişdirilir. Qapıçı sonsuz vinti fırlatdıqda hərəkət darvazanın üstündəki dişli lövhəyə ötürülür və onu yuxarı qaldırır. Hərəkət zamanı darvazanın gözlənilmədən aşağıya Şəkil 1.164. Darvaza qaldıran mexanizm. Renessans dövründə maşınqayırma 212 düşməsinin qarşısını almaq üçün əyləcləyici tillərdən istifadə edilir. Bu tillər dişli çarxın yalnız bir tərəfə fırlanmasına imkan verir [1.91]. Zonça dişli çarx ötürməsindən istifadə edərək asta fırlanan su çarxının köməyi ilə dəyirman daşlarının sürətlə fırlanmasının mümkünlüyünü göstərir. Bu dəyirmanlar renessans dövründə geniş yayıldığından onların burada qrafiki təsvirinə ehtiyac qalmır. Zonça kitabında bu dəyirmanlar haqqında yazır: “Böyük su çarxları kiçik fırlanma sürətinə malik olduqları üçün valdakı çarxın dişlərinin sayı artırılır və diametri böyüdülür. O 48 dişə və 2,2 m diametrə malikdir...Ötürmədə iştirak edən val 7 şlisə malik olur. Su çarxı bir dəfə dövr etdikdə dəyirman daşları 14 dəfə döndərilir.”. Əgər normal halda su çarxının 4,5 dövr/dəq fırlanma sürətinə malik olduğunu qəbul etsək, onda demək olar ki, yuxarıda təsvir olunmuş ötürmənin köməyi ilə dəyirman daşları dəqiqədə 63 dəfə dönürdülər. Şəkil 1.165-də Zonçanın verdiyi, o dövrdə geniş yayılmış maili çarxa malik dəyirmanın quruluşu təsvir edilmişdir. Qurğunun təsvirində Zonça yazır ki, dəyirman Venedikdə taxılın üyüdülməsində tətbiq edilmişdir. Maili çarxın oxu 15° bucaq altında yerləşdirilir. Çarxın oxunun uc hissəsi yeyilmənin qarşısını almaq üçün metal sağanaqlarda oturdulur. Çarxın diametri 50 sm-dir. Onun üstündə heyvanlar hərəkət edərək dəyirmanı hərəkətə gətirirdilər. Çarx fırlanan zaman heyvanlar eyni yerdə addımlayırdılar. Heyvanlar yorulduğundan, onları iki saatdan bir dəyişmək lazım gəlirdi [1.45]. Şəkil 1.165. Maili çarxa malik dəyirman. Renessans dövründə maşınqayırma 213 Maili çarxın alt tərəfində, üzərində 144 diş olan başqa bir çarx bərkidilir. Bu dişli çarx eyni zamanda üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş valın uc hissəsindəki 12 ədəd dişlərlə əlaqələndirilir. Bu valın digər ucunda 48 dişi olan çarx oturdulur. Dəyirmanın oxu üzərindəki 12 dişli şlis bu çarxla əlaqələndirilir. Belə ki, maili çarx 1 dəfə döndükdə dəyirmanın daşı 48 dəfə dönür. Zonça işlərində pəstahların mexaniki emalına da toxunur. Onun kitabında pardaqlama emalatxanasında tətbiq olunan ötürmələr və qurğular təsvir olunmuşdur (şəkil 1.166). Üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş valda pardaq və cilalama dairələri oturdulur. Fırlanma hərəkəti yaxınlıqda yerləşmiş, diametri təxminən 30 sm olan su çarxının köməyi ilə alınır. Su çarxının oturduğu valın digər ucunda 60 dişə malik olan başqa bir çarx oturdulur. Bu çarx öz növbəsində alətin oxunda oturdulmuş 2 ədəd dişli çarxa ilişir. Bu çarxların dişlərinin sayı 15-dir. Alətin valı dəmirdən hazırlanır. Su çarxı 1 dəfə döndükdə pardaq dairələri 4 dəfə dönür. Şəkil 1.166. Pardaqlama dəzgahı. Şəkil 1.167. Pardaqlama dəzgahı. Renessans dövründə maşınqayırma 214 İlk dəfə olaraq Kardanonun işlərində təsvir olunmuş, ip ötürməsinin tətbiqinə Zonçanın verdiyi pardaq dəzgahında da rast gəlinir (şəkil 1.167). Zonçanın təsvirindən məlum olur ki, bu dəzgahda təsvir olunmuş ip ötürməsi o dövrdə geniş yayılmamışdır. Ona görə də, o, müəllif tərəfindən çox maraqlı bir konstruksiya kimi verilir. Zonça deyir ki, onun ixtirası maraqlı bir konstruksiya olub, kamanla işlədilən burğulama dəzgahına bənzəyir. Şəkil 1.168-də təsvir olunmuş vintli pres qurğusu parça və müxtəlif kətan lövhələrin qırışlarını açmaq üçün istifadə edilirdi. Şəkil 1.169-da barıt hazırlanmasında və ağac kömürün üyüdülməsi üçün istifadə olunan dəyirman verilmişdir. Bu dəyirmanın adilərdən fərqi ondadır ki, o iki pillədən ibarətdir. Birinci pillədə kömür kobud (solda), ikinci pillədə (sağda) isə xırda üyüdülür. Su çarxının oturdulduğu valdan başqa, bütün vallar 12 şlisə və çarxlar 36 dişə malikdirlər. Əsas valda oturdulmuş çarx 54 dişə və val isə 18 şlisə malikdir. Şəkil 1.170-də bütöv kolbalı su nasosunun quruluşu və iş prinsipi verilmişdir. Burada ilk dəfə olaraq dirsəkli valla işləyən nasos sistemi təsvir olunmuşdur. Əl ilə hərəkətə gətirilən val, hərəkəti dişli çarx ötürməsinin köməyi ilə kolbanın üzərindəki dirsəkli vala ötürür. Val Şəkil 1.168. Presləmə qurğusu. Şəkil 1.169. Kömür üyüdən dəyirman. DAVAMI Document Outline
Yüklə 6,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|