Ake met indd

  

AZƏRBAYCAN KİTABXANA ENSİKLOPEDİYASI

22

samit) ibarət olan Alban əli  ası V-VII 

əsrlərdə geniş bir ərazidə yayılmışdı. 

Alban  əli  ası ar  q kilsə  məktəblərində 

tədris edilir, Suriya və yunan dillərindən 

“Bibliya” və başqa dini ədəbiyyatlar 

Alban dilinə  tərcümə edilirdi. Alban 

kilsəsinin 551/552-ci ildə  Qəbələ  şə-

hə rindən Bərdəyə köçürülməsi Bərdə 

şəhərində də ilahiyyata dair kitablarının 

toplanılmasına, Alban əli  ası ilə yazılan 

əlyazmaların sayının çoxalmasına səbəb 

oldu. Alban əli  ası ilə dini, elmi və 

bədii  əsərlər yazılması geniş vüsət al-

mışdı. V-VI əsrlərə aid Alban təqvimi də 

bu  əli  a ilə  tər  b  olunmuşdur. VI – VII 

əsrlərdə erməni və Alban kilsələri 

arasında kəskin mübarizə başlanmış, 

güclü tərəfdarlar toplayan erməni kil-

səsi müəyyən üstünlük qazanaraq 

Alban dilini və Alban ədəbiyya  nı  sıxış-

dırmağa nail olmuşdu. Nə  cədə kilsə 

kitabxanalarının fondunda saxlanılan 

alban dilli  ədəbiyya  n  oxunmasına ciddi 

qadağa qoyulmuş,  əlyazmaların demək 

olar ki, çox hissəsi fonddan çıxarılaraq 

məhv edilmişdi. Albaniyanın Qəbələ 

və  Bərdə  şəhərləri ilə yanaşı Lpina, 

Kambisena (Kambeçan), Şəki, Heceri, 

Çola, Kaspiana, U  , Cakasena (Şakaşena), 

Girdiman, Arsax, Sünik vilayətlərində 

də çoxlu kitabələr yazıldığını güman 

etmək olar. Alban yazısının, alban di-

lində  tərcümə  əsərlərinin olduğunu 

ta rixi  mənbələr də  təsdiq edir. Uzun 

müddət elmi, bədii, publisis  k  əsərlər, 

kargüzarlıq sənədləri alban dilində yazıl-

mışdır. X əsr də daxil olmaqla alban 

mən bələri başlanğıcdan alban dilində 

tər  b  olunmuşdur.  Bura  alban  dini  rə-

vayət  ədəbiyya    (aqioqrafi ya),  məktub 

şəklində yazışmalar, kanon (müqəddəs 

ehkam)  ədəbiyya  , qərarlar, salnamələr 

daxildir. Musa Kalankatlının “Alban ta-

rixi” kitabı əvvəl alban dilində yazılmışdır. 

Azərbaycan alimi T.Məmmədov Alban 

əli  ası haqqında  fi krin  təşəkkül tari xini 

daha ətrafl ı araşdırmışdır. Alban əli    ası 

uzun müddət itmiş hesab edi lirdi, lakin 

28 sentyabr 1937-ci ildə gürcü alimi, pro-

fessor  İlya Abuladze qədim Azərbaycan 

şəhəri  İrəvandakı Matenadaran arxi-

vinin Eçmiədzin (Üçmüəzzin) fondunda 

XV  əsr  əlyazmalarını öyrənərkən 7117 

nömrəli bir əlyazma ilə rastlaşmışdı. 

Bu  əlyazmada müxtəlif  əli  alarla  ya -

naşı Alban əli  ası da öz əksini tap-

mışdı. Sonralar Matenadarandakı bu 

əl yazmanın 2 başqa surə    üzərində 

T.Ter-Qriqoryan da tədqiqat aparmışdır. 

XV  əsrdə ruhani Mkr  çın göstərişi ilə 

monax Foma Metsopski tərəfi ndən bu 

əlyazmalar monastrın  şagirdləri üçün 

dərslik kimi tər  b edilmişdir. Əlyazmada 

ərəb, suriya, erməni, gürcü əli  aları 

ilə yanaşı, 52 hərfdən ibarət olan alban 

əli  ası da vardı. Ciddi araşdırmalardan 

sonra 1938 və 1957-ci illərdə akademik 

Akaki Şanidzenin Alban əli  ası haqqında 

yazıları çap olunmuşdur. O, on bir əsrdən 

çox davam edən Alban mədəniyyə  nin 

Qafqaz  regionunda  böyük  rolunu  nə-

zərdə tutaraq yazmışdır: “Mən belə 

hesab etmişəm və hazırda da belə hesab 

edirəm ki, orta əsrlərdə Qafqazın mədəni 

və siyasi həya  nda görkəmli rol oynamış 

bütöv bir xalqın yazısı izsiz yox ola bilməz. 

Qazın  lar  bizə alban yazısının mövcud 

olması barədə  mənbələrin məluma  nı 

inandırıcı  şəkildə  təsdiq edən epiqrafi k 

material verməlidir. Bundan əlavə, mən 

---

  

AZƏRBAYCAN KİTABXANA ENSİKLOPEDİYASI

23

hələ ümidimi i  rmirəm ki, nə vaxtsa və 

harada isə palimpsestlərdə (perqament 

yazılarında) alban əl yazılarından parçalar 

üzə  çıxacaqdır”. Azərbaycan alimi 

S.M.Qaziyev 1948-ci ildə Mingəçevir 

qazın  ları zamanı üzərində alban yazısı 

olan daş tapılması barədə  məlumat 

ver mişdir. Lakin həm Matenadaranda 

ta pılmış  əli  ada,  həm də Mingəçevir 

yazılarında qüsurlar olduğu üçün yazıları 

düzgün oxumaq mümkün olmamışdır. 

1948-ci ildə Mingəçevirdə  aşkar olun-

muş alban yazıları bu gün də öz əhə-

miy yə  ni  saxlamaqdadır. V-VI əsrlərə 

aid məbəddəki mehrabın üzərində həkk 

edilmiş yazı dövrümüzədək gəlib çatmış 

ən böyük Alban kitabəsidir. Lövhədə 

hündürlüyü 5-5,5 sm olan 56 hərf vardır. 

Mingəçevirdə  aşkar edilmiş – üzərində 

alban yazısı  həkk olunmuş daş kitabə 

4 sə  rdən və 21 işarədən ibarətdir. 

2003-cü ildə Sinay dağındakı Müqəddəs 

Yekaterina monas  rında tədqiqat aparan 

gürcü alimi, professor Zaza Aleksidze IV-V 

əsrlərə aid palimpsestdə alban dilində 

geniş  mətn aşkar edərək onu tədqiqata 

cəlb etmişdir. Alban kitabələri indiyədək 

oxunmamışdır.

ALBAN KİTABƏLƏRİ – Bax: Alban əli  ası

ALBAN TARİXİ  –“Alban ölkəsinin tarixi” 

(“Alban tarixi” və ya “Ağvan tarixi”) Alban 

hökmdarı Cavanşirin sifarişi ilə mənşəcə 

Qafqaz albanlarından olan ta rixçi Musa 

Kalankatlının yazdığı  əsərdir. “Alban ta-

rixi” albanların tarixini, I-X əsrlər Qafqaz 

Albaniyasının və digər xalqlarının tarixini 

öyrənmək baxımından son dərəcə 

qiy mətli bir əsərdir. Alban ölkəsinin 

tarixi bir çox cəhətdən–sosial, iq  sadi, 

siyasi, dini-ideoloji, mədəniyyət, tarixi 

coğrafiya, Azərbaycanın etnogenezi 

prob lemi  baxımından maraq doğurur. 

Bu dövr Albaniyanın siyasi və  mədəni 

dirçəlişi dövrü sayılırdı. Hərbi istedadı, 

müdrik və çevik siyasə    ilə Albaniyanı 

öz  əzəli hüdudlarında – cənubda Araz 

çayından  şimalda Dərbəndədək olan 

əra zidə birləşdirən və bərpa edən, müs-

təqil daxili və xarici siyasət yeridən, 

alban kilsəsinin müstəqilliyini qoruyub 

saxlayan Cavanşir öz dövrünün inikasını 

xüsusi yazılı abidədə görmək arzusu ilə 

Moisey Kalankatlıya Alban ölkəsinin tari-

xini yazmağı sifariş verir. “Alban tarixi” 

müəllifi nin məqsədi Alban məmləkə  nin, 

onun xalqının,  ərazisinin, siyasi və  mə-

nəvi həya  nın yaranma və inkişaf tari-

xini, onun Arşakilər və Mehranilər 

sü la lələrinə mənsub hökmdarlarının, xü-

su silə Cavanşirin dövrünü təsvir etmək, 

hakimiyyə  n arasıkəsilmədən irsən keç-

diyini göstərmək, apostol patriarxlığı 

ilə başlamış avtokefal (müstəqil) alban 

kilsəsinin yaranma tarixini izləmək ol-

muşdur. Beləliklə, bu abidə Albaniyanın 

müstəqil dövlətçiliyini və müstəqil kil-

səsini mədh etmişdir. “Alban tarixi” kitabı 

üzərində sonradan aparılmış redaktəyə 

baxmayaraq, abidənin ifadə tərzi, məlu-

matların nisbi tamlığı, müəllifi n  maraq 

dairəsinin genişliyi, ölkənin daxili və xa-

rici həya  nda baş verən hadisələrin dəqiq 

tarixini müəyyənləşdirməyə imkan verən 

xronoloji sistemin işlənib hazırlanması, 

dövr üçün xarakterik tarixi duyumun 

olması, müəllifi n  hadisələrin  şər hində 

müəyyən obyek   vliyin  möv cud  luğu belə 

bir fikir yaradır ki, o dövr 

də Albaniyada 

---