A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V
Yüklə 7,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türk ədəbi dilləri birliyinin etnoqrafik aspektdə araşdırıl ması həm ümumtürkoloji, həm də xüsusi dilçilik istiqa mətdə aparılmalıdır. 9. TÜRK ƏDƏBİ DİLLƏRİ BİRLİYİNİN MƏDƏ NİYYƏT ASPEKTLƏRİ. Türk ədəbi dilləri birliyinin mədəniyyət aspektləri dedikdə, hər şeydən əvvəl, bəşə riyyət tarixinin keçdiyi üç dövrün (vəhşilik, barbarlıq, si vilizasiya) üçüncü mərhələsinin dəyərlərini bildirən mə dəniyyət həm cəmiyyət və insanın tarixən əldə etdiyi müəyyən nailiyyət, həm də elm, texnika, incəsənət sahə sində qazanılmış nailiyyətlər, həmçinin, həyatın və dövlət işinin təşkilində, səhiyyədə, maarif və təhsil sahəsində, məişətdə və s. Türk xalqlarının ümumtürkoloji və ayrı- ayrı türk xalqlarının əldə etdiyi nailiyyətlərin linqvistik aspektdə araşdırılması nəzərdə tutulur. Əlbəttə, bu sahə nin tarixi, coğrafi (areal) və etnik baxımdan ətraflı araş dırılması istər ayrı-ayrı türk xalqlarının, istərsə də bütöv lükdə, türk xalqlarının, mədəni-maarif və mədəni-kütləvi sahələrdə qloballaşmalı və sonra isə, türklər bütöv halda bəşəri qloballaşmaya qovuşmalıdır. Bu baxımdan türk xalqlarının mədəniyyəti həm ayrı-ayrı xalqların,həm də ümumitürkoloji cəhətdən tarixi və linqivistik baxımdan ətraflı araşdırılmalıdır. 10. TÜRK ƏDƏBİ DİLLƏRİ BİRLİYİNİN MƏNƏVİ ASPEKTLƏRİ. Türk ədəbi dilləri birliyinin mənəviyyat aspektləri dedikdə,hər şeydən əvvəl, türk xalqlarının tari xən əqli, fiziki, zehni, ruhi, əxlaqi və bütövlükdə ,ruhi alə 108 mi ilə bağlı olan əldə etdiyi nailiyyətlərin linqivistik ba xımdan araşdırılması nəzərdə tutulur. Həmçinin, türk xalqlarının uşaq çağlarından insanpərvərlik, vətənpərvər lik, kollektivçilik kiki mənəvi prinsipləri ilə yanaşı, gənc lərdə xarakterin tərbiyə edilməsi, o cümlədən, intizam- lılıq, mütəşəkkillik, dəyanətlilik, vicdanlılıq, namusluluq və s. mənəvi keyfiyyətlərin aşılanması da daim diqqət mərkəzində olmalıdır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, "Millətin ən mühüm kapitalı-xalqın mənəvi keyfiyyətlə ridir" (N.Q.Çernışevski). Buraya kimi qeyd olunanlardan belə nəticəyə gəlmək olur ki, Türk ədəbi dilləri birliyinin əsas və ən mühüm yolu dil birliyinin praktik istiqamətlərinin ətraflı və mü kəmməl şəkildə öyrənilməsindən və həyatda tətbiq edil məsindən asılıdır... 109 Mahmud Kasüarlı İİİ-200R "Öz m illətini əbədi saxlamaq istəyənlər ö z ana dillərini saxlamağa çalışmalıdırlar və o dildə elm və fənni övladi-millotə verməlidirlər". ("Kəşkül" qəzetindən). 8. TÜRK ƏDƏBİ DİLLƏRİ BİRLİYİNİN LİNQVİSTİK ASPEKTLƏRİ Cari ilin Mahmud Kaşğarlı ili elan edilməsi, heç do, təsadüfi deyil. Bu ili bütün Türk dünyasının ən yadda qalan ili saymaq olar. Məhz buna görə də, Mahmud Kaş- ğarlınm şərəfinə elan olunmuş bu fəxarətli ili və bu möh təşəm elmi simpoziumdakı məruzəmi də elə Mahmud Kaşğarlmın ən müdrik bir kəlamları ilə başlamaq istə yirəm. Mahmud Kaşğarlı peyğəmbərcəsinə türk xalqla rının gələcək inkişafını görmüş və bu münasibətlə özünün məşhur "Divani-lüğət-it-türk" kitabında yazmışdır: "Tür kün dilini öyrənin, çünki onların hakimiyyəti uzun sürə cək". Təxminən min il bundan əvvəl söylənmiş bu ifadə bu günümüzlə - Türk dünyasının həyatı ilə necə də həm ahəng səslənir. 110 Biz də Türkologiyanın, eləcə də, dünya humanitar elm ləri və mədəniyyəti xəzinəsinin ən qiymətli incisi sayılan məşhur "Divani-lüğət-it-türk" divanının daim parlaq və işıqlı şüaları altında müasir dövr üçün müasir və aktual problemlərin açılması və araşdırılması sahəsində, az da olsa, müəyyən işlər görmüşük. Mahmud Kaşğarlı "Divani..." bütün türk xalqlarının or taq mədəniyyət xəzinəsi olmasını nəzərə alaraq, bu ideya işığında "Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru" (2000-ci ildə IV Uluslararası Türk Dili Qurultayının Plenar icla sında məruzə ilə çıxış etmişəm və Bakıda eyni adlı kitab nəşr etdirmişəm), "Altay dilləri ailəsində Azərbaycan- türk dilinin mövqeyi" (2001-ci ildə Trabzon və çevrəsi Uluslararası Tarix-Dil-Ədəbiyyat Simpoziumunda m əru zə ilə çıxış etmişəm və Bakıda eyni adlı kitab çap etdir mişəm), "I Türkoloji Qurultay və Türk dillərinin müasir problemləri" (2006-cı ildə Bakıda eyni adlı kitab çap etdirmişəm) və "Türk ədəbi dillər birliyinin linqvistik as pektləri" mövzularında araşdırmalar aparmışam. Yuxarıda adları qeyd olunan araşdırmalarda türk xalqlarının və türk dillərinin müasir ictimai-siyasi vəziy yətini, yeni Müstəqil Dövlətlərinin yaradılması və ana dillərinin rəsmi Dövlət dili elan edilməsi, türk xalqları arasında siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrinin günü- gündən gücləndiyi və inkişaf etdiyi şəraitdə türk dilləri birliyinə doğru yeni bir addım atılması ən aktual problemlər kimi ətraflı şərh olunmuşdur. Həmin prob 111 lemlər arasında Türk dillərinin hamısı üçün latm qrafikalı əlifbaya keçilməsi, türk dillərinin vahid elmi konsepsiya üzrə araşdırılması, türk dillərinin təşəkkülü tarixinin vahid elmi istiqamətdə bir-biri ilə əlaqəli şəkildə tədqiq olunması, vahid əlifba sistemində mətbuat orqanlarının və vahid radio və televiziya yayımları Mərkəzinin yara dılması, Vahid Mədəni Mərkəzin təsis olunması, bədii irsin araşdırılması və nəşri Mərkəzinin təşkil edilməsi, Vahid Elmi Əlaqələndirmə Mərkəzinin yaradılması, Ümumtürk ensiklopediyası və izahlı lüğətlərin hazır lanması və nəşri Mərkəzinin yaradılması, həmçinin, Türk ölkələrinin hamısının universitetlərinin birində Vahid Tədris planı və Vahid Tədris proqramları ilə fəaliyyət göstərən Tarix-filologiya fakültələrinin təsis edilməsi və s. m əsələlər və ya tövsiyyələr geniş şərh olunmuşdur. Artıq, Azərbaycan və digər ölkələrdə bizim IV Ulus- lararası Türk dili qurultayında qaldırdığımız problemlərin həlli istiqamətində müəyyən işlər görülmüşdür. O cümlə dən, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakıda "Atatürk Mərkəzi" yaradılmışdır. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bu Mərkəzdə bir neçə il ərzində ümumi türkoloji araşdırmalar sahəsində müəyyən qədər ürəkaçan işlər görülmüşdür. Xüsusi ilə, bizim məruzəmizin 8-ci tezisində qeyd olunan "Türk ölkələrinin ali məktəblərində vahid tədris planı və vahid proqramlar üzrə fəaliyyət göstərən tarix- fılalogıya fakültəsinin təsisi edilməsi" sahəsində Atatürk 112 Mərkəzinin rəhbəri, prof.Nizami Cəfərov "Qədim Türk ədəbiyyatı" (Bakı 2004), "Türk xalqları ədəbiyyatı" adı altında iri həcmli 4 cildlik tədris müntəxabat xarakterli kitab çap etdirmişdir. "Türk xalqları ədəbiyyatı" kitabında Türk xalqları ədəbiyyatı qədim dövrdən üzü bəri tarixi yönümdə ümumtürkoloji aspektdə dərindən araşdırılmışdır. Bir sözlə, türk xalqlan tarixində ilk dəfə "Qədim Türk ədəbiyyatı" kursu yaradılmışdır. Yerdə qalan dörd cilddə isə tarixi m ərhələlər üzrə ayrı-ayrı türk xalqlarının ədəbiyyatından seçmələr verilmiş, tarix i-xronoloji mün təxabat yaradılmışdır. Əlbəttə, prof. Nizami Cəfərovun bu təşəbbüsünü alqışlamaq və Türk ölkələrində yaymaq məqsədəuyğun olardı. Artıq, "Türk Ədəbi dillərinin birliyinə doğru" mövzu sunda çıxış etdiyim məruzənin beşinci tezisi, yəni "Türk xalqlan üçün Vahid radio və televiziya yayımları M ərkə zinin yaradılması" sahəsində də geniş şəkildə təşkilatı işlər aparılır. Yəqin ki, yaxın vaxtlarda Türk Dünyası Ümumtürk radio və televiziyasının yayımlarını dinləyə cəkdir. Məhz yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, biz də, bu günkü Elmi Konfransdakı məruzəmizi "Türk ədəbi dilləri birliyinin linqvistik aspekt!əri"nə həsr etmişik. Bu problemin araşdırılmasına keçməzdən əvvəl, türk dillə rinin tarixinə və tarixi mənbələrinə qısaca nəzər salmaq yerinə düşərdi. 113 Yüklə 7,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|