A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V

XX  əsrdə  isə  tale  xalqımızın  üzünə  üç  dəfə  parlaq 
səhifələr açmış, xalqımız öz dövlətçilik ənənələrini b ərp a 
etmişdir.  Quzey  Azərbaycanında  xalqımız  Rusiya  m üs­
təmləkəsindən  azad  olub.  1918- 1920-ci  illərdə  114  min 
kv.km-lik  ərazisi  olan  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətini 
yaratmış, ikinci dəfə xalqımız bədnam Sovet imperyasınm 
70  illik  əsarətindən  azad  olub,  öz  dövlətçiliyini  yenidən 
bərpa etmiş və 1991-ci ildə isə 86,6 min kv.km-lik əraziyə 
malik  olan  Müstəqil  Azərbaycan  Respublikasını  qurmuş­
dur.  İndi  ölkəmizin dünya ölkələri arasında öz ünvanı,  öz 
mövqeyi  vardır.  Buna  baxmayaraq,  Ermənistan  öz  tarixi 
havadarlarının yaxından  köməkliyi  ilə  ölkəmizin  ərazisi­
nin 20 faizini işğal etmiş və indi də işğal altında saxlamaq­
dadır  (Əlbəttə,  tarixi  havadarlarının  -  Rusiya  Federasiya­
sının qeyri-rəsmi  diktəsi  və köməyi  ilə).
XX  əsrin  ortalarında  Böyük  Azərbaycanın  güneyində 
də xalqımıza xoşbəxtlik yenidən gülmüş,  300 min kv.km- 
dən  çox  ərazisi  olan Güney  Azərbaycanında Azərbaycan 
Milli  Məclisi  və  hökuməti  yaradılmış  və  bu  hökumət 
1945-1946-cı  illərdə  fəaliyyət  göstənniş  və  farslar  tərə­
findən  yenidən  işğal  olunmuş  və  xalqımızın  bu  dövlət­
çiliyinə də  son  qoyulmuşdur...
144
TARİXİ AZƏRBAYCAN  DÖVLƏTLƏRİ 
VƏ  DÖVLƏT  QURUMLARI
Tarixin  ən  qədim  dövrlərindən  üzübəri.  Azərbaycan 
ərazisində  onlarla  müxtəlif  dövlət  qurumları  yaranmış, 
mövcud olmuş və müəyyən tarixi  -  ictimai hadisələrlə  əla­
qədar  olaraq,  ya  süqut  etmiş,  ya  parçalanmış,  ya  da  onun 
əvəzinə  yeni  bir  dövlət  qurumu yaradılmışdır.  Azərbaycan 
dövlətlərinin  yaranması  və  mövcud olduğu tarixi  aşağıdakı 
mərhələlərə bölmək olar:
B irinci m ərhələ:
  I. AZƏBAYCANIN 
ƏN  QƏDİM DÖVR DÖVLƏTLƏRİ:
1.  ARATTA  -  Tarixi  Azərbaycan  ərazisində yaranmış ilk 
dövlət.  Bu  dövlət  eramızdan  əvvəl  III  minilliyin  birinci 
yarısında yaradılmış və ikinci  yarısında süqut etmişdir.
2.  LULLUBİ  -  Tarixi  Azərbaycan  ərazisində  yaranmış 
ikinci  dövlət.  Bu  dövlət  eramızdan  əvvəl  XXIII  əsrdə  ya­
ranmış və eramızdan əvvəl XX  əsrdə süqut etmişdir.
3.  KUTİUM  -   Bu  dövlət  eramızdan  əvvəl  Ш  minilliyin 
ikinci  yarısında  yaranmış  və  eramızdan  əvvəl  2104-cü  ildə 
süqut etmişdir.
4.  SU  ÖLKƏSİ  (dövləti)  -  Bu  dövlət  qurumu  eramızdan 
əvvəl II minillikdə  mövcud olmuşdur.
5.  TURUKKUM  -   Bu  dövlət  eramızdan  əvvəl  IT  minil­
liyin əvvəllərində mövcud olmuşdur.

---

6.  MANNA  DÖVLƏTİ -  Bu dövlət eramızdan  əvvəl  IX- 
VII  əsrlərdə  mövcud  olmuşdur.  Marma  dövlətinin  əra­
zisində bir sıra xırda dövlət qurumları da mövcud olmuşdur.
7.  ZAMUA -  eramızdan əvvəl IX  əsrdə mövcud olmuşdur.
8.  MAZAMUA - eramızdan əvvəl  IX əsr
9.  GİLZAN  - eramızdan əvvəl  IX əsr
10.  ALLABRİA - eramızdan əvvəl  IX  əsr
11.  KARALLA - eramızdan əvvəl  IX əsr
12.  MEİŞTA-MESİ - eramızdan əvvəl  IX  əsr
13.  ALATEYE  - eramızdan əvvəl  IX əsr
14.  SURİKAŞ -  eramızdan əvvəl  IX əsr
15.  MİSSİ - eramızdan əvvəl  IX əsr
16.  К ALİBUNDA - eramızdan əvvəl  IX  əsr
17.  UİŞDİŞ - eramızdan əvvəl  IX  əsr
18.  BUŞTU - eramızdan əvvəl  IX  əsr
19.  QARA -  SANQİBUQİ - eramızdan  əvvəl  IX əsr
20.  ZİKİRTU - eramızdan əvvəl  IX  əsr
21.  AİDİA - eramızdan əvvəl  IX  əsr
22.  MİDİYA -  Bu dövlət eramızdan əvvəl  VII  əsrin 
sonlarında yaranmış və eramızdan əvvəl  550-ci  ildə süqut 
etmişdir.
İkinci m ərhələ:
  II. AZƏRBAYCANIN 
QƏDİM  DÖVR  DÖVLƏTLƏRİ:
23.  ATROPATENA -  Bu dövlət  eramızdan  əvvəl IV  əsrin 
20-ci  illərində yaranmış və I  əsrdə süqut etmişdir.
46
24. ALBANİYA -  Bu dövlət eramızdan əvvəl  IV  əsrdə 
yaranmış və bizim eranın VIII  əsrində süqut etmişdir.
Üçüncü m ərhələ:
  II. AZƏBAYCANIN 
ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜ  DÖVLƏTLƏRİ:
25.  ŞİRVANŞAHLAR  -   Bu  dövlət  510-cu  ildən  1538-ci 
ilə kimi  mövcud olmuşdur.
26.  1.  İlk  Şirvanşahlar  sülaləsi  VI-IX  əsrlərdə  hökumət 
başında olmuşdur.
27.  2.  MƏZİYƏDİLƏR  -   Bu  sülalə  861-1027-ci  illərdə 
hakimiyyət başında olmuşdur.
28.  3.  KƏSRANİLƏR  -   Bu  sülalə  1027-1382-ci  illərdə 
hakimiyyət başında olmuşdur.
29.  4.  DƏRBƏNDİLƏR  -   Bu  sülalə  1382-1538-ci  illərdə 
hakimiyyət başında olmuşdur.
IX  ƏSRDƏ  ƏRƏBLƏRDƏN ASILI  OLAN 
DÖVLƏTLƏR (KNYAZLIQLAR):
30/1SÜNİK  -IX   əsr 
31/2  VARSAN  -IX   əsr 
32/3  BEYLƏQAN - IX əsr 
33/4 QƏBƏLƏ  - IX  əsr 
34/5 ŞƏKİ  - IX  əsr

---

35.  SACİLƏR -  Bu dövlət 879- 941-ci illərdə mövcud 
olmuşdur.
36.  SALARİLƏR - Bu dövlət  941-981-ci  illərdə mövcud 
olmuşdur.
37.  ŞƏDDƏDİLƏR  - Bu dövlət 971-1088-ci  illərdə 
mövcud olmuşdur.
38.  RƏVVADİLƏR - Bu dövlət 979-1054-cü illərdə 
mövcud olmuşdur.
39. AGSUNQURLAR - Bu dövlət  1122-1228-ci  illərdə 
mövcud olmuşdur.
40.  SƏLCUQLAR  - Bu dövlət  1038-1157-ci  illərdə 
mövcud olmuşdur.
41. ATABƏYLƏR-ELDƏGİZLƏR - Bu dövlət  1136- 
1225-ci  illərdə mövcud olmuşdur.
42.  ELXANİLƏR  (HÜLAKÜLƏR) - Bu dövlət  1258- 
1357-ci illərdə mövcud olmuşdur.
43.  CƏLAİRİLƏR  - Bu dövlət  1341-1410-cu illərdə 
mövcud olmuşdur.
44. QARAQOYUNLU - Bu dövlət  1410-1468-ci  illərdə 
mövcud olmuşdur.
45. AGQOYUNLU - Bu dövlət  1468-15ül-ci  illərdə 
mövcud olmuşdur.
46.  SƏFƏVİLƏRİN ƏRDƏBİL HAKİMİYYƏTİ -  Bu 
dövlət XV əsrin sonlarında olmuşdur.
47.  SƏFƏVİLƏR - Bu dövlət  1501 -1736-cı illərdə mövcud 
olmuşdur.
148
AZƏRBAYCAN BƏYLƏRBƏYLIKLƏRI 
(XVI-XVIII  əsrlər)
48/1  TƏBRİZ (AZƏRBAYCAN) bəylərbəyiiyi 
49/2  GƏNCƏ (QARABAĞ) bəylərbəyiiyi 
50/3  ŞİRVAN bəylərbəyiiyi 
51/4 ÇUXRUSƏD bəylərbəyiiyi
Dördüncü mərhələ
  -  IV.  AZƏRBAYCANIN 
YENİ DÖVR DÖVLƏTLƏRİ 
(XVIII  əsrin ortaları - XIX əsrin 20-ci  illəri)
XANLIQLAR
52/1.  GƏNCƏ XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları-1804-cü il 
53/2.  BAKI  XANLIĞI-XVIII  əsrin  40-cı illəri  -  1806 
54/3.  QUBA  XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları-1806-cı il 
55/4.  DƏRBƏND XANLIĞI-XVlll  əsrin ortaIarı-1806-cı  il 
56/5.  ŞƏKİ XANLIĞLXVIH  əsrin  ortalan-1819-cu  il 
57/6.  ŞAMAXI  XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları-1820-ci  il 
58/7.  QARABAĞ XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları- 1822-ci  il 
59/8.  SALYAN XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları-1757-ci  ıl 
60/9.  İRƏVAN XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları-1828-ci  il 
61/10.  CAVAD XANLrĞI-XVTII  əsrin ortaları-1813-cü il 
62/11.NAXÇIVAN XANLIĞLXVIH  əsrin ortaları-1828-ci  il
149

---