A z ə r b a y c a n ata türk m ə r k ə z I M. N.Ç O b a n o V
Yüklə 7,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
körpüsündən keçir. Yuxanda qeyd olunanları nəzərə alaraq, Türk ədəbi dilləri birliyinin praktik aspektlərini aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: 1. Türk ədəbi dilləri birliyinin linqvistik aspektləri. 2. Türk ədəbi dilləri birliyinin tarixi aspektləri. 3. Тйгк ədəbi dilləri birliyinin coğrafi (areal) aspektləri. 4. Türk ədəbi dilləri birliyinin etnonimik aspektləri. 5. Türk ədəbi dilləri birliyinin antroponimik aspetləri. 6. Türk ədəbi dilləri birliyinin etikonik aspektləri. 7. Türk ədəbi dilləri birliyinin qohumluq aspektləri. 8. Türk ədəbi dilləri birliyinin etnoqrafik aspektləri. 9. Türk ədəbi dilləri birliyinin mədəniyyəti aspektləri. 10. Türk ədəbi dilləri birliyinin mənəviyyət aspektləri. 1. Burada yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, "TÜRK ƏDƏBİ DİLLƏRİ BİRLİYİNİN LİNQVİSTİK ASPEKT LƏRİ" mövzusu VI Uluslararası Türk Dil Qurultayına həsr olunan simpoziumun gündəliyinə salınmışdır. Buna görə də, bu mövzu ayrıca araşdırılmışdır... Məhz buna görə də, Türk ədəbi dilləri birliyinin digər praktik aspektləri tezislər halında verilmişdir. 2. TÜRK ƏDƏBİ DİLLƏRİ BİRLİYİNİN TARİXİ ASPEKTLƏRİ. Türk ədəbi dilləri birliyinin tarixi aspektləri dedikdə, hər şeydən əvvəl, türk dillərinin ən qədim dövrlərdən üzü bəri tirə-qəbilə - tayfa-xalq və millətin təşəkkületmə tarixi nəzərdə tutulur. Onu da qeyd edək ki, türk dilləri mədəniyyəti və mənəviyyəti ilə bağlı 100 olan araşdırmalarda türk xalqlarının və türk dillərinin 10- 12 min illik tarixi barədə müxtəlif mülahizələr vardır. Biz, bu mülahizələr üzərində dayanmağı lazım bilmədik. Çünki, bu mülahizələr barədə türk dillərinin əksəriyyə tində lazımı qədər sanballı məlumatlar verilmişdir... Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, burada ancaq türk dillə rinin ümumi və fərdi istiqamətdə təşəkkületmə tərzinə nəzər salınacaqdır. Onu da qeyd edək ki, bu problemlərlə həm türk xalqlarının özlərinin türkoloq alimləri, həm də xarici ölkələrin 20 nəfərdən çox tanınmış türkoloq alim ləri məşğul olmuşdur. Lakin türk dillərinin təşəkkülletmə mərhələləri barədə bu alimlərin fikir və mülahizələri arasında, hələ də, eyniy yət yoxdur. Onların hər biri türk dillərinin təşəkkületmə tarixinə dair müxtəlif mərhələlər irəli sürmüşlər. Onların arasında tarixilik baxımdan nisbətən fərqlənən N.A.Bas- kakovun tarixi bölgüsüdür. O, özünün mülahizəsinə görə, türk dillərinin təşəkkületmə tarixini altı m ərhələyə bölmüşdür. Lakin, bu mülahizələrlə razılaşmaq çətindir... Çünki, hər hansı bir dilin, o cümlədən də, Altay dilləri ailəsinə mənsub olan türk dillərinin tarixini də həmin dillərin daşıyıcıları olan xalqların tarixi inkişaf mərhələ lərinə uyğun olaraq, müxtəlif mərhələlərə bölmək lazım dır. Lakin N. Baskakovun, eləcə də, bəzi digər türkoloq alimlərin araşdırmalarında da belə qüsurlara yol verilmişdir. Məlumdur ki, müasir tarixşünaslıqda insan cəm iy yətinin tarixi ən qədim, qədim, orta əsrlər, yeni dövr və ən 101 yeni dövr olmaqla bir neçə mərhələyə bölünmüşdür. Deməli, türk dillərinin təşəkkül tarixi də bu aspektdə tarixi mərhələlərə bölünməlidir. 1. Türk dillərinin ən qədim dövrü. Bu dövr eramızdan əvvəl 12-10-cu minilliklərdən başlanır və eramızdan əv vəl III-II minillikləri, yəni yazıyaqədərki dövrü əhatə edir. Bu dövrdə şumer dilində "Bilqamıs"dastanı yaranmış və yazıya köçürülmüşdür. Bu mərhələ tarixdə Şumer döv rü adlanır. 2. Türk dillərinin qədim dövrü. Bu dövr eramızdan əv vəl ikinci minillikdən başlanır və bizim eradan əvvəlki III əsrə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövr Türk dillərinin tarixində Altay epoxası adlanır. Bu dövrdə Altay dilləri ailəsinə mənsub olan Türk dilləri monqol-mancur-tunqus dillərindən, demək olar ki, tamamilə ayrılır və yeni bir dil iailəsi kimi təşəkkül tapır. 3-Türk dillərinin son qədim dövrü. Bu dövr eramızdan ə w ə l III əsrdən başlanır və bizim eranın beşinci əsrinə qədər davam edir. Bu dövr Türk dillərinin tarixində qədim Hun dövrü adlanır. Bu mərhələdə Türk dilləri Qərbi Hun və Şərqi Hun dilləri olmaqla iki budağa ayrılır. Bizim eranın ilk əsrlərindən, öz növbəsində, Qərbi Hun budağı Bulqar və Oğuz-karluq-qıpçıaq; Şərqi Hun budağı isə, Uyğur-Oğuz və Oğuz-qıpçaq yarımqruplanna ayrılır. 4. Türk dillərinin erkən orta əsrlər dövrü. Bu dövr eramızın V- X əsrlərini əhatə edir. Bu dövrdə Türk dıl- 102 lərinin Bulqar yarım budağı xəzər və bulqar; Oğuz-kar- luq-qıpçaq yarımbudağı Qıpçaq-Oğuz və karluq; Uyğur- Oğuz yarımbudağı əvvəlcə Uyğur-tükyük, sonra isə, qədim uyğur və qədim oğuz; Qırğız-qıpçaq yarımbudağı isə, qədim qırğız qrupuna ayrılır. Elə bu mərhələnin son larına yaxın Qıpçaq-Oğuz qrupu, öz növbəsində, qıpçaq və oğuz olmaqla iki müstəqil qrupa ayrılır. 5. Türk dillərinin orta türk dövrü. Bu dövr eramızın XI- XV əsrlərini əhatə edir. Bu dövrdə Qıpçaq qrupu əvvəlcə qıpçaq-bulqar və qıpçaq-polovets (qıpçaq-polovets və qıp- çaq-noğay) yarımqruplanna; Oğuz qrupa Oğuz-bulqar, Oğuz-sulcuq, Oğuz-türkmən; Karluq qrupu karluq-xo- rəzın, karluq-uyğur yarımqruplanna; Uyğur-tükyük qrupu tuba (tuvin-karakas) yarnnqmpuna; Uyğur-oğuz yarım- budağı yaqut: Uyğur-oğuz və Qırğız- qıpçaq yarımbudaq- larından xakas (xakas və altay dilləri): Qədim Qırğız qm- pu isə Altay (cənub dialektləri)vo qırğız yanmqruplarma vo ya dillərinə ayrılır. 6. Türk dillərinin yeni dövrü. Bu dövr XVI əsrdən XX əsrin birinci rübünə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövr də Bulqar qrupundan çuvaş; Qıpçaq-bulqar yarımqrupun- dan tatar, başqırd; Qıpçaq-polovets yarımqrupundan ka- raim, kumık, qaraçay, balkar, Krım tatarlarının dili; Qıp- çaq-noqay yarımqrupundan noqay, qaraqalpak, qazax, öz- bək dilinin dialektlori; Oğuz-bulqar yarımqrupundan qaqauz, Balkan türk şivələri; Oğuz-səlcuq yarımqrupun- dan Azərbaycan-türk, türk (Osmanlı türkcəsi), Krım tatar 103 Yüklə 7,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|