1. FƏNNİn məQSƏDİ, VƏZİFƏLƏRİ, ƏHƏMİYYƏTİ
Yüklə 286,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.ÇAYLARIN, QRUNT SULARININ TƏDQİQİ
qısa olur və iş şəraiti daha da mürəkkəbləşir. Ona görə də, dağlıq şəraitdə çöl işləri aparan ekspedisiyanın əməkdaşları sağlam, fiziki cəhətdən davamlı, təhlükəsizlik texnikasını yaxşı bilən şəxslər olmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dağlıq zonalarda kompleksləri formalaşdıran ayrı-ayrı komponentlərin yerləşməsi, onların genetik şəraiti daha yaxşı müşahidə olunur. Bu komponentlər dərənin dibindən suayrıcıya doğru və dərəni əhatə edən tirələrin yollarından yüksəkliklərə doğru tam əks olunur. Ona görə də, komplekslərin marşrutlar üzrə müxtəlif profillərlə öyrənilməsi, nümunə sahələrin seçilməsi düzənliklərə nisbətən dağlıq zonalarda daha asandır. Bu cür nümunəvi sahələrdə komplekslərin struktur əlaqəsinə, onların mütləq yüksəkliyə görə yerləşməsinə, eyni şaquli qurşaqda olan müxtəlif ekspozisiyalı yamaclarda bu komplekslərin dəuişkənliyinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bütün zona və qurşaqlarda, daha doğrusu tundradan başlayaraq dağlıq sahələrdə daxil olmaqla, kompleks çöl tədqiqat işləri əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş olan proqramma üzrə aparılmalıdır. Beləliklə, kompleks çöl tədqiqatları, landşaftı və onun morfoloji hissələri olan fasiyanı, mərzi formalaşdıran komponentlər arasındakı kəmiyyət və keyfiyyət əlaqəsini, onun iqtisadi cəhətdən effektliyini qiymətləndirməyə imkan verir ki, buda yer səthinin biogen və antropogen landşaftına məxsusdur.
behruzmelikov.com 6.ÇAYLARIN, QRUNT SULARININ TƏDQİQİ Çöl işləri mərhələsində ayrılıqda götürülmüş bir sahənin su ehtiyatlarının öyrənilməsi və onun digər komponentlərlə əlaqəsinin aydınlaşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qrunt suları və çay şəbəkəsi təbii landşaftın bir hissəsini təşkil edir. Ərazinin su rejimi ilə bir çox fiziki – coğrafi proseslər əlaqədardır: atmosfer çöküntülərinin axımı, bataqlıq yaranması, eroziya, mikroiqlim, bitkilərin inkişafı və s. ona görə də qrunt və səth sularının öyrənilməsi bu və ya başqa bir ərazinin ümumi geokompleksləri sisteminə daxildir. Çaylar təbiətin daim inkişafda olan obyektlərindən biri olub, tədqiqatı özünə məxsus əlamətdar xüsusiyyətə malikdir. Ona görə də çayların tədqiqatına sırf hidrogeoloji obyekt kimi yox, həm də hövzənin geoloji – geomorfoloji səciyyəvi kimi də baxmaq lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq çayların öyrənilməsi üçün ilk növbədə hövzəyə aid olan aerofoto şəkil və xəritə materialları ilə tanış olmaq lazımdır. Bundan sonra isə çay şəbəkəsinin sıxlığı və onun əyrilik əmsalı təyin edilir. Əyrilik əmsalı çayın həqiqi uzunluğunun onun mənbəyindən mənsəbinə qədər olan məsafəyə nisbəti ilə ölçülür. Hövzənin sahəsi isə planimetrin köməkliyi ilə təyin edilir. Topoxəritəyə əsasən çayın meylliyini də tapmaq olar. Çayların xüsusiyyətini rejimini, asılı və dib gətirmələrini öyrənmək üçün, qayıq, bölgüləri olan reyka, tros, nivelir, saniyə ölçən, su termometri, analiz götürmək üçün şüşə qablar lazımdır. Çöl tədqiqat işləri xüsusi marşrutlarla başlanır ki, bu zaman da çayın suayrıcı hissəsini, hövzənin relyefini, çöküntülərini və bitki örtüyünü aydınlaşdırmaq lazımdır. Hövzənin çöküntüləri təbii açılışlar vasitəsilə öyrənilir ki, burada da gil, gillicə, gilli qumlar, qumlar, üçgün materialları və s. daxildir. Çöl işləri zamanı həmçinin hövzənin bitki örtüyündə, yəni hidrogeoloji tədqiqat aparılan rayonla hansı landşaft tipləri (meşə, meşə- çöl, çəmənlik və s.) inkişaf etdiyini də aydınlaşdırmaq vacibdir. Çayın məcrasını tədqiq edəndə mütləq sel, daşqın zamanı subasarın maksimum hündürlüyünü təyin etmək lazımdır. Çünki bu göstəricilərin təyin edilməsinin energetika, tikinti və nəqliyyat işlərində təcrübi əhəmiyyəti var. behruzmelikov.com
2 Tədqiqatçı üçün ən mürəkkəb məsələ çay yatağının öyrənilməsidir ki, bu zamanda əsasən yatağın əyriliyini, onun parçalanmasını, qollarını, astanaları, şəlalələri, çay pillələrini, yatağın dib hissəsi çöküntülərinin xarakterini, onun sahilinin yüksəkliyini aydınlaşdırmaq vacibdir. Çayın enini qrafik üsulla topoxəritədə, həmçinində məsafə ölçənlə ölçmək olar. Fotoaparatda olan məsafəölçən vasitəsilə eni 20 m-ə qədər olan çayları ölçmək olar. Çayın dərinliyini isə peyka və REL-1; REL-2 markalı exolotlar vasitəsilə ölçmək olar. Kxolotla çayın dərinliyi dəqiq təyin edilir ki, bu zamanda da qayığın sürəti saatda 12-15 km olur. Çayın rejimi stasionar yaxud yarım stasionar müşahidə yolu ilə öyrənilir. Suyun axım sürəti və sərfi üzgəc və fırlanğıq vasitəsilə təyin edilir. Çayın məcrasının düz hissəsində bir – birindən eyni məsafədə yerləşən dörd xüsusi stvor (yəni çayda su rejiminin tədqiq edildiyi yer) seçilir. Birinci buraxıcı, ikinci – yuxarı, üçüncü baş və dördüncü isə aşağı stvor adlanır. Axım sürəti bu üzgəclərin yuxarı stvordan başlayaraq aşağıya doğru olan müddətlə təyin edilir. Axımın orta sürəti həmin üzgəclərin bütün stvorlar üzrə sürətinin onların miqdarına olan nisbəti ilə ölçülür. Beləliklə, bütün lazım olan göstəriciləri aldıqdan sonra, çay hövzəsinin sxematik xəritəsi tərtib olunur ki, bununda üzərinə bütün müşahidə nöqtələri, bunların coğrafi yazılışı, (yəni səthi, geoloji və geomorfoloji quruluşu, çay şəbəkəsinin sıxlığı, bitki və torpaq örtüyü) əsas çay və onun qollarının morfometrik göstəricilərinin (uzunluğu, meylliyi, əyrilik əmsalı, eni, dərinliyi, axım sürəti, su sərfi, səviyyənin dəyişməsi) səciyyəsi verilir. Hesabatın nəticə hissəsində çay hövzəsinin təsərrüfat əhəmiyyəti və çay sularının mühafizəsi haqqında xüsusi göstərişlər qeyd edilir. Qrunt sularının çöl şəraitində öyrənilməsi quyu və buruq quyularından başlanır ki, bunlarda kənd yerlərində əsas su təchizat obyektləridir. Həmin quyuların sənədləşdirilməsi bu cür aparılır: yaşayış məntəqəsi, quyunun tipi və yerləşdiyi nöqtə, suyun dərinliyi, suyun həcmi, dib hissəsində qruntun vəziyyəti, suyun şəffaflığı, rəngi, dadı, yay və qış aylarında suyun temperaturu, suyun behruzmelikov.com Yüklə 286,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|