1. FƏNNİn məQSƏDİ, VƏZİFƏLƏRİ, ƏHƏMİYYƏTİ
Yüklə 286,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Geomorfoloji çöl tədqiqat üsulu
- 4.METEOROLOJİ TƏDQİQAT ÜSULU
3 olaraq 3 reyka basdırılır. Bu reykalarda qar örtüyü qalınlığının dəyişməsi üzrə müşahidələr aparılır. Hər bir sahədə qar örtüyü qalınlığının orta qiyməti, qar örtüyündə su ehtiyatı, fəsillər üzrə donuşluğun dərinliyi, temperatur rejimi təyin edilir. Marşrutlar üzrə qar örtüyünün qalınlığını hər 10 metrdən, onun sıxlığını isə 100 metrdən bir təyin edirlər. Qar örtüyünün öyrənilməsini meteoroloji müşahidələrlə əlaqələndirmək lazımdır. Bunun üçün qar qatında xüsusi şurflar qazılır və onun təsvirində aşağıdakı xüsusiyyətlər öyrənilir: laylılıq, qarın strukturası, qar toplanma ardıcıllığı, hava şəraitindən asılı olaraq qarın strukturasının dəyişməsi, qar qatında temperatur müxtəlifliyi və s. Qar örtüyü haqda hesabat aşağıdakı fəsillərdən ibarət olur: 1.Qar qatının səciyyəsi və meteomüşahidəyə görə qarın toplanma qanunauyğunluqları; 2.Müxtəlif tip yerlər qar örtüyü üzrə toplanmış faktiki materialların analizi; 3.Təsərrüfat idarələrinə xüsusi məsləhətlər. Bataqlıqların öyrənilməsi aşağıdakı proqram üzrə aparılır: 1.Ümumi hissədə batıqlığın coğrafi vəziyyəti, adı 2.Öyrənilməsi, 3.Bataqlığın tipi, 4.Ərazi üzrə bataqlığın vəziyyəti və onun morfologiyası, 5.Bataqlığın səthi, 6.Bitki örtüyü, 7.Morf qatları, 8.Bataqlıqda çay şəbəkəsi, 9.Bataqlığın su rejimi. 10.Bataqlıqdan istifadə qaydaları. Bununla yanaşı bataqlığın təsərrüfat əhəmiyyətini göstərdikdə, onun morf ehtiyatını, qurudulma pesrpektivlərini və digər meliorasiya tədbirlərini də qeyd etmək lazımdır. behruzmelikov.com
Geomorfoloji çöl tədqiqat üsulu Relyef yer qabığının səthində mövcud olan girintili çıxıntılı sahələri məcmuundan ibarətdir ki,buda ayrı-ayrı relyef formalarından təşkil olunmuşdur. Bu və ya digər sahədə onların qanunauyğun birləşməsi relyef tiplərini yaxud da geomorfoloji tipleksləri əmələ gətirir. Ölçülərinə, yüksəkliyinə və üfqi uzanmasına görə dörd sinfə ayrılır: 1)Meqarelyef yaxud planetar relyefdir ki, buraya iri miqyaslı okean çökəklikləri və materiklər daxildir; 2)Makrorelyefdir ki, buraya materiklər daxilində yerləşən dağ silsilələri, yüksəkliklər ve düzənliklər aiddir; 3)Mezorelyefdir ki, buraya ölçülərinə görə orta böyüklüyü olan dərələr, təpəli tirələr, ayrılığda götürülmüş çoxda yüksək olmayan dağ silsilələri və s. i. daxildir; 4)Mikrorelyefdir ki, bunlarda yer səthində mövcud olan bütün kiçik relyef formalarını özündə birləşdirir. Geomorfoloji tətqiqat işlərinin qarşısında duran əsas vəzifə, yer səthində mövcud olan relyef formalarından və yaxud da relyef komplekslərinin tam və ardıcıl səciyyəsini verməkdən, onun inkişaf xüsusiyyətlərini araşdıraqdan ibarətdir ki, bunlarda aşağıdakı göstəricilərlə əldə oluna bilər: 1.Geomorfoloji komplekslərin aşkar edilməsi. Bu zaman ayrılıqda götürülmüş hər hansı relyef formasını yox, bütün geomorloji kompleksi öyrənmək lazımdır. Mis: qədim buzlaq formalarını, çay-dərə və yarcan-qobu şəbəkəsini və s. i. 2.Morfometrik göstəricilərin təyini-yəni mütləq və nisbi yüksəklikləri,relyef formasının uzanma istiqamətini, onların xarici elementlərini, yamacların meyl bucağını və s. i. 3.Relyefin geoloji quruluşla əlaqəsini öyrənməli. Hər üç mərhələdə geomorfoloji tədqiqatların məqsədi relyefin zahiri görünüşünü,mənşəyini və inkişaf tarixini öyrənməkdən ibarətdir. Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq geomorfoloji xəritələr iki növ olur: Ümumi və xüsusi. Ümumi geomorfoloji xəritələr, analitik və singenetik xəritələrə ayrılır. xəritələr əsasən relyefin elementlərini yəni
xarici elementlərinə,mənşəyinə və yaşına gürə fərqlənən səthlərini təsvir edir. behruzmelikov.com
2 Singenetik xəritələrdə relyef formaları,onların kompleksləri və inkişaf xüssiyyətləri əks olunur. Xüsusi geomorfoloji xəritələr bir göstəricinin əsasında tərtib olunur ki, bunlara da morfometrik, morfoqrafik, morfoskulptur, morfostruktur və s. aiddir. Tətbiqi geomorfoloji xəritələrdə mühəndis-geomorloji, axtarış-geomorfoloji ve s. aid edilir. Geomorfoloji rayonlaşma xəritələrində tədqiq edilən ərazidə xüsusi geomorfoloji əlamətlərinə görə müxtəlif regionlar ayrılır. Geomorfoloji çöl tədqiqatları müxtəlif üsullarla yerinə yetirilir: 1.Relyef formalarının tədqiq edilme üsulu, yəni morfoloji və morfometrik; 2.Relyef kövrək çöküntülərin əlaqələrinin tədqiq edilmə üsulu,yəni morfofasiyal. 3.Relyef ilə geoloji quruluşun əlaqəsinin tədqiq edilmə üsulu (morfostruktur). 4.Relyef ilə yeni tektonik hərəkətlərin əlaqəsinin tədqiq edilmə üsulu (morfopeotektonika). 5.Relyef ilə coğrafi mühitin əlaqəsinin tədqiq edilmə üsulu (morfocoğrafi). 6.Relyefin müxtəlif mərhələlərdə inkişafından tədqiq edilmə üsulu (paleogeomorfolojo üsul). 7.Müasir ekzogen relyef əmələ gətirici proseslərin tədqiqi üsulu (morfodinamik üsul).
4.Çöl tədqiqatlarında relyefin ardıcıl inkişafını öyrənməli. Bu tədqiqat işləri bütünlüklə relyefin inkişafının ardıcıllığını aşkar etməklə yanaşı, onun ayrı-ayrı elementlərini də inkişaf mərhələlərini ayırd etməlidir. 5.Relyefin təsərrüfat əhəmiyyətini göstərməli. Burada relyef kənd təsərrüfat nöqtəyi nəzərdən qiymətləndirilir, onun sahələri və mədəni bitkilər yetişdirilməsində rolu göstərilməklə yanaşı,relyefin və torpağın eroziyaya qarşı dvamlılığıda qeyd olunur. Geomorfoloji tədqiqat işlərində qarşıya qoyulmuş məsələlərin həlli aşağıdakı kimidir: 1.Ayrı-ayrı relyef formalarının onların komplekslərinin ölçülməsi və yazılması. 2.Onların geoloji quruluşlarının öyrənilməsi. behruzmelikov.com
3 3.Qrafiki sənədlərin yerinə
yetirilməsidir ki,burada geomorfoloji xəritə,geomorfoloji və geoloji-geomorfoloji kəsilişlər,açılışlar üzrə
stratiqrafikksiminin tərtibi və s. daxildir. 4.Hesabatın tərtibidir ki, burada da geoloji materiallar daxil olmaqla bərabər,bütün relyef formaları və yaxud da relyef komplekslərinin tam səciyyəsi öz əksini tapir. Göstərilənlərə uyğun olaraq geomorfoloji tədqiqat işləri üç mərhələyə ayrılır: a)Hazırlıq, b)Çöl tədqiqatı, v)Materialların hesabat üçün hazırlanması. Çöl işlərinə başlamazdan əvvəl tədqiqatçı geomorfoloji xəritə tərtib olunmalı əraziyə dair mövcud olan ədəbiyyat materialları, iri və kiçik miqyaslı xəritələrlə tanış olmalıdır. Həmin materiallardan əraziyə aid olan coğrafi səviyyəni, bu ərazinin hansı təbli zonaya daxil olduğunu, onun makrorelyefinin əsas xüsusiyyətlərini, hidroqrafiyasını, iqlim və torpaq örtüyünə aid göstəriciləri götürmək lazımdır. Çöl tədqiqatlarının ilk mərhələsiekskursiyadan başlanır. Həmin mərhələdə geomorfoloji tədqiqat işləri aparılacaq rayon və onun ətraf sahələrinin geoloji quruluşu ilə geomrfoloji elementləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə, həmin elementlərin torpaqla, qrunt suları ilə, çaylarla, səthaxımı, atmosfer amilləri (külək, temperatur, nəmlik və bunların fəsillər üzrə dəyişməsi) bitki örtüyü,qar örtüyü və digər amillərlə qarşılıqlı münasibəti aydınlaşdırırlar. Relyefin öyrənilməsi və onun xəritələşdirilməsi üçün mütləq morpoqrafik əsas,yəni mopoxəritə lazımdır. Bu xəritələr ərazinin səth quruluşu haqqında ümumi məlumat verməklə yanaşı, onun mütləq yüksəkliyini və relyefinin xüsusi elementlərini xəritə üzərində qeyd etməyə imkan verir. Bəzən görülən işin xarakterindən asılı olaraq bir və ya bir neçə mopoxəritədən istifadə edilir. İri miqyaslı mopoqrafik xəritələr bir neçə mühüm geomorfoloji məsələlərin həll olunmasına (məs: çay şəbəkəsinin sıxlığının təyinində, relyefin enerjisinin və onun parçalanmasının təyinində və s. i.) imkan verir. Gomorfoloji planlama işləri apardıqda planşetdə bütün yerli obyektlərin göstərilməsi lazım deyil. Bu halda behruzmelikov.com 4 planşetdə bütün çay şəbəkəsi, qorizontallara müvafiq olaraq xarakterik relyef formaları dəqiq göstərilməlidir. Relyefin tədqiqi və onun yazılı səciyyəsi müəyyən olunmuş əlverişli nöqtələrdə aparılır. Bu cür punktlarda ərazi relyefinin forması, ölçüsü və geoloji quruluşuhaqqında tam məlumat əldə edilir ki,bu göstəricilərdə faktiki materialları təşkil edir. Çöl şəraitində relyefin təsvirini verdikdə, geomorfoloji terminologiyadan istifadə olunmalıdır. Xüsusi nöqtələrin seçilməsi, onarın təsviri və faktiki materialların yazılması aşağıdakı qaydada aparılır: 1.Nöqtələrin vəziyyəti və onların xüsusi mətəqələrə görə vəziyyəti. 2.Relyef formalarınınadı və onların relyefin başqa elementlərinə görə vəziyyəti; Mis: çayın ikinci terrası, suayırıcı hissədə moren təpəcikləri, dağ silsiləsinin yamacında pillə və s. i. 3.Relyef səthinin qısa təsviri; Mis: otlaq, çəmənlik, meşə və s. i. 4.Morfometrik göstəricilər: hündürlük, eni, yamacın meyilliyi. 5.Relyefi təşkil edən suxurların təsviri. 6.Layların yatımının ümumi səciyyəsi (onun forması, istiqaməti, uzanması). Bundan əlavə ən xarakterik və vacib olan açılışları çöl gündəliyində qeyd etməli və onların şəkilini çəkmək lazımdır. Əgər açılışın təsviri yarğan boyu aparılarsa, onda həmin yarğanın uzanması istiqamətində bir nöqtə onun başlanğıcında, digərləri isə onun mənbəyindən mənsəbinə qədər olan məsafədə götürülür. Sonra bu nöqtələrin təsviri çöl gündəliyində, onların yeri isə planşetdə qeyd edilir. Bununla bərabər, çöl şəraitində həmin yarğan üzrə bir neçə köndələninə və uzununa kəsilişlər tərtib edilir. Köndələninə kəsilişlər relyef formasına yaxud geomorfoloji kompleksə perpendikulyar, uzununa kəsiliş isə relyef formasının uzanma istiqamətində olur. Hipsometrik, yaxud da mopoqrafik kəsiliş bir səthin digər səth üzərində yüksəklik, artımını təyin etmək üçün tərtib olunur. Göstərilən profillərdən fərqli olaraq, geomorfoloji kəsiliş müəyyən relyef formasını və onların kompleksini aydınlaşdırmaq üçün tərtib olunur. Bütün bu behruzmelikov.com
5 araşdırmaların nəticəsi relyefin öyrənilməsi üçün tərtib olunur ki, onun da əsasını geomorfoloji xəritə təşkil edir. Geomorfoloji xəritənin tərtibi zamanı ən əsas məsələlərdən biri, xəritənin şərti işarələrinin hazırlanmasıdır. Hər bir geomorfoloji legenda da relyefin genezisi, onun yaşı və səth formaları öz əksini tapmalıdır. Relyef genetik qrupları xəritədə rənglə, onun yaşı indekslə, morfoloji elementləri isə xüsusi itrixtlərlə və işarələrlə göstərilməlidir. Ümumi geomorfoloji xəritələr əlavə, relyef həmçinin bir sıra xüsusi xəritələrlə səciyyələnir ki, dərininə erozion parçalanma, relyefin parçalanma sıxlıgı, erozion şəbəkənin uzunluğu, yarğanların sıxlıgı xəritələrindən ibarətdir. Çöl işləri zamanı toplanmış faktiki materiallar, geoloji –geomorfoloji kəsilişlər və relyefin inkişaf tarixi haqqındakı məlumatlar araşdırıldıqdan sonra, həmin materialların hesabatı tərtib olunur. Bu zaman götürülmüş suxur nümunələrinin polinoloji və palentoloji analizləri aparılır, bütün çöküntülərinvə geomorfoloji komplekslərin əmələ gəlmə şəraiti və yaşı təyin edilir. Bütün işlərin əsası hesabat şəkilində təqdim olunur ki,bununda planı aşağıdakı kimidir: 1.Rayonun cografi xüsusiyyəti. 2.Tədqiqat sahəsinin geoloji quruluşu. a) stratiqrafiya b) teknonika 3.Rayonun geomorfoloji xüsusiyyəti. b) relyefin inkişaf tarixi,müasir mərhələdə onun inkişaf yolları və gələcəkdəki istiqamətləri. 5.Faydalı qazıntıları. 6.Relyefin praktiki cəhətdən təsərrüfatda istifadəsi və onun nəticələri. Relyefin təsərrüfat əhəmiyyəti əhalinin fəaliyyəti əlaqədar olduğuna görə, tədqiqatçı ancaq müasir geomorfoloji komplekslərin səciyyəsini yox, eyni zamanda bu kompleksləri təşkil edən hər bir elementin analizini verir və onların gələcəkdə behruzmelikov.com 6 istifadə olunma istiqamətlərində aydınlaşdırır. İnsanlar öz fəaliyyətləri zamanı təbiətin bütün sahələri ilə rastlaşır və onların hər birinin ayrılıqda, o cümlədən də relyefdən istifadə üsullarını hazırlayırlar. relyefinin müxtəlifliyi, geomorfoloji kompleklərin zonallıq,onların qarşılıqlı xüsusiyyətləri,bu komplekslərin təbiətin digər kompleksləri ilə əlaqəsi,relyefin iqtisadi cəhətdən hər tərəfli qiymətləndirilməsini və ondan səmərəli istifadə olunmasını tələb edir.
behruzmelikov.com 4.METEOROLOJİ TƏDQİQAT ÜSULU Təbii ehtiyat kimi iqlimin öyrənilməsində və onun təsərrüfat əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün meteoroloji və iqlim müşahidələri aparılır. Həmin müşahidələrin təşkili üçün tərtib olunmuş proqrammı bilməklə yanaşı, xüsusi cihazlardan istifadə etməyi, müşahidə aparma üsullarını, onların işlənilməsini və eləcə də aparılmış tədqiqatın nəticəsini hesabat şəklində tərtib etməyi bacarmaq lazımdır. Müşahidənin hazırlıq mərhələsində meteoroloji cihazların quruluşu ilə tanış olmalı, onların düzgünlüyünü yoxlamalı, xüsusi meteoroloji müşahidə kitabçaları və «Psixrometrik cədvəllər», «Köməkçi cədvəllər toplusu» və digər meteoroloji materiallar olmalıdır. Meteoroloji müşahidələr ümumi dövlət miqyaslı olub, Baş hidrometeoroloji idarə tərəfindən daimi stansiya şəbəkələri vasitəsilə aparılır. Bütün müşahidələr xüsusi ləvazimatla təchiz olunmuş sahələrdə aparılır ki, bunlarda xüsusi fiziki – coğrafi xüsusiyyətlərə malik olan yerlərdə qurulur. Bu cür yerlər ətraf sahələrə nisbətən açıq olmalı və onlar tam üfüqi vəziyyətdə qurulmalıdır. Meteoroloji stansiyaların ölçüləri tərtib olunmuş müşahidə proqramını yerinə yetirmək üçün lazım olan cihaz və ləvazimatların sayından asılıdır. Standart meteoroloji sahələr kvadrat formasında olub, (26x26 m) tərəfləri şimaldan cənuba və şərqdən qərbə doğru istiqamətlənir. Sahədə qurulan cihazlar arasındakı məsafə 4-6 m olub, adətən dörd xətt üzrə şimaldan cənuba şahmat formasında qurulur. Flyuqerli maqma və buz cihazı birinci gərcədə xətdən şimalda, psixrometğr və özü yazan cihaz ikinci xətdə, çöküntü ölçən, plyevioqraf üçüncü xətdə, heliqraf və torpaq termometrləri sahənin cənubunda yerləşdirilir. Meteorolojt müşahidə zamanı cihazlarda qeydlər aparılan zaman aşağıdakı qaydalara riayət etmək lazımdır. 1.Hər bir müşahidə müddətində cihaz və ləvazimatları yoxlamaq lazımdır. 2.Müşahidə təyin olunmuş vaxt üzrə aparılmalıdır. 3.Kitabçada ancaq müşahidəçinin cihazda gördüyü kəmiyyət qeyd olunmalı və heç bir əlavə qiymət yazılmamalıdır. 4.Müşahidəni həmin vaxt kitabçanın xüsusi qrafasına qeyd etməli. 5.Qeydlər adi karandaşla aparılmalıdır. behruzmelikov.com
2 Havanın temperaturasını və nəmliyi ölçmək üçün stansion psixrometr, qiqrometr, minimum və maksimum termometrlərdən istifadə olunur. Fasiləsiz olaraq havanın nisbi temperatur və nəmliyini qeyd etmək üçün termoqraf və qiqroqrafdan istifadə edilir. Bu cihazlar hündürlüyü yer səthindən 2 m yüksəkdə olan xüsusi şkaflarda yerləşdirilir və müşahidələr aşağıdakı qaydada aparılır: 1.Ardıcıl olaraq quru və islanmış psixrometrik termometrin, qiqrometrin, minimum və maksimum termometrlərin göstəriciləri yazılır və hesablanır. 2.Maksimal termometr sirkələnir və ondan sonra onun göstəricisi qeyd edilir. 3.Minimal termometrin ştifi spirtin meniskinə uyğunlaşdırılır. 4.Quru termometrin göstəriciləri yenidən hesablanır. Stansion psixrometr eyni formalı və eyni ölçülücəklərdən ibarət olub, iki civə psixrometrik termometrdən təşkil olunmuşdur. Soldakı termometr havanın temperaturunu göstərir. Batist parça ilə sarınmış sağ termometrin kürəciyinin qurtaracağı isə bir stəkan suyn içərisinə salınmışdır. Psixrometrik cədvəldən istifadə edərək quru və islanmış termometrlərin göstəriciləri arasındakı fərqə görə, havadakı nəmliyin mütləq və nisbi qiymətləri təyin edilir. Havanın nisbi nəmliyini meteoroloji stansiyada psixrometrdən başqa qiqrometrlə də təyin edirlər. Bu cihaz əsasən qış vaxtı temperatura -10 o C-dən aşağı olduqda, havanın nəmliyini ölçmək üçün istifadə olunur ki, bu zamanda müşahidə bütün il boyu aparılır. Termoqraf və qiqroqraf temperaturanın fasiləsiz dəyişməsini və havanın nisbi nəmliyini ölçmək üçün istifadə olunur. Lenta üzərində yaxşı yazılar almaq üçün qliserinli çernildən istifadə olunur ki, bu da gec quruyur və donur. Bu cihazlarda müşahidənin tam yazılışı 13 saat müddətində alınır və bundan sonra da lenta dəyişmir. Termoqrafdan fərqli olaraq, qiqroqrafdan alınmış yazılara qrafikin köməyilə müəyyən dərəcədə düzəlişlər verilir. Meteoroloji stansiyalarda atmosfer təzyiqinin ölçülməsi civəli barometr vasitəsilə aparılır ki, bu halda da yazılar baroqrafın köməyilə aparılır. Bu halda behruzmelikov.com
3 barometr stansiyanın elə hissəsində qoyulur ki, buraya günəş şüaları düşmür və kəskin temperatur dəyişikliyi baş vermir. Barometr üzrə müşahidələr aşağıdakı qayda üzrə aparılır: 1.Barometrdəki termometrin göstəriciləri 0,1 o dəqiqliyi ilə hesablanır. 2.Kiçik zərbələrlə barometrdəki civə sütununu normal, yəni qabarıq formaya yaxınlaşdırmalı. 3.Barometrin göstəricilərini 0,1 mm-ə qədər dəqiqliklə hesablamalı. Termometr və barometr üzrə hesablamalar müşahidəçinin kitabçasına yazılır. Baroqraf atmosfer təzyiqinin dəyişməsinin fasiləsiz qeydiyyatını aparır. Atmosfer təzyiqi ilə yanaşı stansiyalarda müəyyən müddətdə atmosfer təzyiqinin böyüklüyü və xarakteri də təyin edilir ki, buna da barik tendensiya deyilir. Meteoroloji müşahidələr zamanı həmçinin küləyin istiqaməti, sürəti ölçülür və onun xarakteristikası da verilir. Küləyin sürəti m/san-yə ilə ölçülür. Stansiyada külək üzrə müşahidələr Vulda flyuqerin köməyi ilə aparılır. Əgər meteoroloji stansiyada yüngül və ağır lövhələrdən ibarət olan iki flyuqer qoyulmuşdursa, onda yüngül lövhəli flyuqerdə sürəti 3 m/san olan küləkləri, ağır lövhəli flyuqerdə isə bundan çox sürətli küləklərin qeydiyyatını aparırlar. İstiqamətinə görə daimi və dəyişən külək ayrılır. Daimi külək, 2 dəq. Müddətində bir rumb daxilində olur, dəyişən isə göstərilən müddətdə bir rumbdan çox dəyişilir. Meteoroloji müşahidə zamanı buludluqda qeyd olunur ki, bunlarda beynəlxalq təsnifatda 10 əsas formada olur. Yüksəklikdən asılı olaraq buludun aşağı sərhəddi üç mərtəbəyə bölünür və əsasən şaquli inkişafda olan buludlara ayrılır. Üst mərtəbə buludların aşağı sərhəddi 6000 m götürülür. Üst mərtəbə buludları 3 əsas formadan ibarətdir: lələkvari, lələkvari – topalı, lələkvari – laylı. Orta mərtəbə buludları 2000 m-dən 6000 m-ə qədər olur. Bunlar əsasən iki formada, yüksək – topalı və yüksək – laylı olur. Aşağı mərtəbə buludları 2000 m-dən aşağı, həm də yer səthindən başlaya bilər ki, bunlarda üç əsas formada olur: laylı – topalı, laylı – laylı- yağışlı. Buludların behruzmelikov.com 4 forması onların xarici görünüşünə görə təyin olunur ki, bu da buludların beynəlxalq təsnifatına müvafiq gəlir. behruzmelikov.com Document Outline
Yüklə 286,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|