0f11aztitul(1-7)

170 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
İş vərəqində “Atom nüvəsinin quruluşu” mövzusunda esse yazın. 
 
 
 
Kütlə ədədi yük ədədindən 2 dəfə böyük olan nüvədə protonlarla neytronların say 
nisbətini  müəyyən edin. 
Məsələ 2.  Mendeleyev cədvəlindən bir neçə elə kimyəvi element müəyyən edin ki, on-
ların kütlə ədədi yük ədədindən 2 dəfə böyük olsun. 
Nəticənin müzakirəsi:  
 Belə elementlərdə proton və neytronların say nisbəti necədir? 
 
Həyatla əlaqələndirin: 
 Mendeleyev cədvəlində kimyəvi elementin atom kütləsinə görə onun təbiətdə izotopu-
nun sayının çox, yaxud az olmasını müəyyən etmək olarmı? Cavabınızı əsaslandırın.
 
ARAŞDIRMA 
2
 
TƏTBİQETMƏ 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
İki nüvə eyni kütlə ədədinə malikdir. Bu nüvələrin yükü 
fərqli ola bilərmi? Cavabınızı əsaslandırın. 
 
 
 
2 
İki nüvə müxtəlif yükə malikdir. Bu nüvələr eyni kim-
yəvi elementin izotopu ola bilərmi? Cavabınızı əsaslan-
dırın. 
 
 
 
3 
Atom  nüvəsində:  a)  52  proton  və  72  neytron;    b)  103 
proton və 153 neytron  olan kimyəvi elementi təyin edin. 
 
 
 
4 
Hansı kimyəvi elementlər   simvolu ilə işarə edilmiş-
dir: 
;
;
;
?  
 
 
 
  LAYİHƏ

---

171 
 
4.7. NÜVƏNİN RABİTƏ ENERJİSİ 
 
Aparılan çoxsaylı eksperimentlərdən müəyyən edilmişdir ki,  nüvənin 
kütləsi onu təşkil edən nuklonların (proton və neytronların) kütlələri 
cəmindən həmişə kiçikdir: 
M < Zm + Nm . 
Bu o deməkdir ki, nuklonların kütlələri cəmi ilə həmin nuklonlardan ibarət nüvənin kütləsi 
arasında fərq – kütlə defekti mövcuddur: 
∆
=
+
−
.  
Burada M
N
  – nüvənin kütləsi, Z və N – uyğun olaraq nüvədəki proton və neytronların 
sayı, m
p
 – protonun kütləsi, m
n
 – neytronun kütləsi, 
m – kütlə defektidir. 
Nuklonlar sistemindən nüvə əmələ gələn zaman kütlənin azalması, bu sistemin enerjisinin 
rabitə enerjisi (
E
.
) qədər azalması deməkdir. 
 Rabitə enerjisi – nüvəni sərbəst nuklonlara ayırmaq üçün lazım olan minimum enerjidir. 
Nüvənin rabitə enerjisini hesablamaq üçün A.Eynşteynin kütlə ilə enerji arasındakı əlaqə 
düsturundan istifadə edilir: 
E
.
= ∆E = ∆mc → E
= Zm + Nm − M ∙ c .   
Müxtəlif kimyəvi elementlərin nüvələrinin rabitə enerjisini hesablamaq üçün proton və 
nüvə kütlələrinin əvəzinə uyğun olaraq hidrogen atomunun kütləsinin (
m ) və kimyəvi 
elementin atom kütləsinin (
M ) qiymətindən istifadə etmək əlverişlidir. Bu halda rabitə 
enerjisi:  
E
.
= Zm + Nm − M ∙ c .     
Enerji ilə kütlə arasında 
∆E = ∆mc  düsturuna əsasən 1 a.k.v – kütlənin  931,5 MeV ener-
jiyə ekvivalent olduğu müəyyən edilmişdir. Bu  nəzərə alınarsa, nüvənin rabitə enerjisini 
belə də yazmaq olar: 
E
.
= Zm + Nm − M ∙ 931,5 MeV. 
Nüvələrin dayanıqlığı xüsusi rabitə enerjisi adlanan kəmiyyətlə xarakterizə olunur.   
 Xüsusi rabitə enerjisi – nüvənin bir nuklonuna düşən rabitə enerjisidir. 
 =
E
A
.
 
Onun vahidi:     
 =
= 1
.
 
 

 
Cədvəl  4.4-də 
elektronun,  nuklonların,  habelə  bəzi  izotopların  kütlələri  və  ona  ekvi-
valent  olan  enerjiləri  verilmişdir.  Verilənlərdən  istifadə  edərək  “Nüvə  və  onun  nuk-
lonları arasında enerjinin saxlanması qanunu ödənilirmi?” araşdırmasını aparın. 
Cədvəl 4.4. 
Zərrəcik və 
kimyəvi element 
Kütləsi: 
a.k.v. 
Enerjisi: 
MeV 
Kimyəvi  
element 
Kütləsi: 
a.k.v. 
Enerjisi:  
MeV 
Elektron (
) 
0,0005486 
0,51102 
Litium  (
) 
6,941 
6465,542 
Proton (
) 
1,0072765 
938,28 
Karbon (
) 
12,0 
11178 
Neytron (
) 
1,008665 
939,57 
Karbon (
) 
13,003354 
12112,624 
Hidrogen (
) 
1,007825 
938,79 
Uran (
) 
235,04418 
218943,654 
Deyterium (
) 
2,014102 
1876,136 
Uran (
) 
238,05113 
221744,6276 
Tritium (
) 
3,016062 
2809, 462 
Neptunium 
) 
239,05320 
222678,0558 
Helium (
) 
4,002603 
3728,425 
Plutonium (
) 
239,05242 
222677,3292 
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
 
  LAYİHƏ

---

172 
 
 
 
Nüvənin rabitə enerjisi.  Aparılan  çoxsaylı  eksperimentlərdən  müəyyən  olun-
muşdur ki, atomun kütləsi onu təşkil edən zərrəciklərin (proton, neytron və elektron-
ların) sərbəst haldakı kütlələri cəmindən kiçikdir. Buna görə də nüvənin 
 enerjisi 
onu təşkil edən sərbəst nuklonların 
 enerjisindən ∆ =
−
 qədər kiçik olma-
lıdır. Araşdırmada bunu sübut etdiniz: helium 
 nüvəsi üçün  
∆ = 27,275 MeV 
alındı. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, nuklonlar nüvəni əmələ gətirdikdə təbi-
ətin fundamental qanunu olan enerjinin saxlanması qanunu pozulmuşdur. Ona görə 
ki atom nüvəsini nuklonlara ayırmaq üçün onlar arasındakı güclü nüvə qüvvələrinə 
qarşı iş görmək lazımdır – enerji sərf olunmalıdır. Deməli, nuklonların sərbəst hal-
dakı enerjilərinin cəmi nüvənin enerjisindən böyük olmalıdır ki, onlar birləşib nüvə 
əmələ  gətirdikdə,  yaxud  əksinə,  nüvəni  proton  və  neytrona  ayırdıqda  həmin  artıq 
enerjinin şüalanması baş versin. Beləliklə, enerjinin saxlanması qanunu təmin olu-
nur!  
  Nüvəni sərbəst nuklonlara parçalamaq üçün lazım olan minimum enerji 
nüvənin rabitə enerjisi adlanır: 
=
+ ( − )
−
∙
.                 (1) 
Bilirsiniz ki, (1) düsturunda orta mötərizədəki ifadə kütlə defekti adlanır. 
 Kütlə defekti – nüvəni təşkil edən sərbəst nuklonların kütlələri cəmi ilə nüvə 
kütləsinin fərqidir: 
∆ =
+ ( − )
−
.                              (2) 
Kütlə  atom kütlə vahidi  (a.k.v.) ilə  ölçüldükdə  rabitə  enerjisinin  MeV-lə  ifadə 
olunan qiymətini belə yazmaq olar: 
= 931,5 ∙ ∆ .                                                       (3) 
Əgər (3) düsturuna əsasən nüvənin rabitə enerjisini hesablayıb alınan qiyməti 
nuklonların sayına böləriksə, bir nuklona düşən rabitə enerjisini – xüsusi rabitə 
enerjisini təyin etmiş olarıq: 
=
=
931,5 ∙ ∆
.                                              (4) 
Xüsusi rabitə enerjisi müxtəlif nüvələrdə müxtəlif qiymətə malikdir. Xüsusi rabitə 
enerjisinin maksimal qiyməti 
8,7 
 -a yaxındır. O, kütlə ədədi 50
60 arasında olan 
Nüvə və onun nuklonları arasında enerjinin saxlanması qanunu ödənilirmi? 
Məsələ  1.  Helium   
  nüvəsinin  kütləsi 
4,002603  a.k.v.-yə  bərabərdir  (bax: 
cədvəl  4.4
).  
1 a.k.v. kütlə 931,5 MeV enerjiyə ekvivalent olduğundan, helim nüvəsinin enerjisi:  
=
4,002603 ∙ 931,5 
= 3728,425 
. 
Helium  
 nüvəsinin  enerjisinin onu təşkil edən zərrəciklərin enerjiləri cəminə bərabər 
olub-olmadığını təyin edin. 
Nəticənin müzakirəsi:  
 Helium  
 atomunun kütləsi ilə onu təşkil edən zərrəciklərinin kütlələri cəmi arasında 
hansı münasibət mövcuddur?  
 Apardığınız hesablamalar nüvə və onun nuklonları arasında enerjinin saxlanması qanu-
nunun ödənildiyini təsdiq etdimi?  
ARAŞDIRMA 
 
1
  LAYİHƏ

---