0f11aztitul(1-7)

161 
 
əsas halıdır və bu halda o enerji şüalandırmır. Atomun 
> 1 olan bütün halları onun 
həyəcanlanmış halıdır. Atom həyəcanlanmış halda çox qala bilmir, şüalanma yolu 
ilə yenə minimum enerji halına qayıdır.  
Beləliklə, (3) düsturuna əsasən, hidrogen atomunun birinci kvant halında enerjisi 
= − , ikincidə  
= − , üçüncüdə  
= −  və s. olur. Bu o deməkdir ki, 
hidrogen atomu minimum enerji səviyyəsindən ikinci enerji səviyyəsinə keçdikdə 
enerjisi 4 dəfə, üçüncüyə keçdikdə 9 dəfə və s. artır.  
Atomun  enerji  səviyyələri  üfüqi  xətlərlə  təsvir  edilir.  Atomun  bir  stasionar 
halından  digərinə  keçidi  şaquli  oxlarla  təsvir  edilir:  oxun  aşağı  olması  bir  kvant 
şüalanmasına, oxun yuxarı olması isə bir kvant udulmasına uyğundur 
(e)
. 
 
 
 
Atomun enerji səviyyələri diaqramından görünür ki, onun 
  = ∞ kvant halında 
enerjisi 
= 0 olur. Bu o deməkdir ki, nüvə ilə rabitəni tərk edən elektron sərbəst 
halda sükunətdədir. Ona görə də nüvə ilə rabitədə olan elektronların enerji səviy-
yələri enerjinin sıfırdan kiçik, mənfi qiymətlərinə uyğun olmalıdır. Elektron nüvəyə 
cəzb olunduğuna görə onu atomdan qoparmaq üçün sıfırdan böyük, müsbət iş görül-
məlidir.  
Borun III postulatına görə hidrogen atomunun şüalanmasının mümkün olan tez-
likləri 

=
1
−
1
                           (4) 
(e)
 
Əsas  hal 
n=

 
n=5 
n=4 
n=3 
 
 
n=2
n=1
Şüa
 u
dma
 
Şüa
lanm
a 
H
əy
əca
nlam
ış
 ha
l 
E
n
>0
E
n 
, eV
 
–3,40 
–1,51 
–0,84 
–0,54 
–13,6 
  0 
  LAYİHƏ

---

162 
 
düsturu ilə təyin edilir. Burada 
≈ 3,3 ∙ 10
 Ridberq sabitidir. Təcrübələr-
dən müəyyən edilmişdir ki, hidrogen atomunda elektronun yüksək enerji səviyyə-
lərindən  ikinci enerji səviyyəsinə keçidində görünən işıq fotonunun şüalanması baş 
verir.  
   
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ?  
İş vərəqində qeyd edin:  
1. “Bor postulatları”nı və onların izahını. 
2. Atomun enerji səviyyələri diaqramının izahını. 
 
 
 
 
 
Atomun enerjisi necə dəyişər? 
Məsələ. Hidrogen atomunda elektron dördüncü enerji səviyyəsindən (n=4) ikinci səviy-
yəyə (m=2) keçdi. Bu zaman atomun enerjisi necə dəyişər? 
Nəticənin müzakirəsi: 
 Atomun yuxarı enerji səviyyəsindən aşağı enerji səviyyəsinə keçməsi nə deməkdir? 
 Elektron şərtdə verilən keçidi etdikdə atomun enerji dəyişməsi nəyə bərabər olar? 
Həyatla əlaqələndirin: 
  Hidrogen  atomunun  enerji  səviyyələri  diaqramında  (bax: 
e
)  görünən  işıq  şüalanması 
hansı oxlarla təsvir edilmişdir? 
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif  orta  yaxşı 
1 
Atomun planetar modeli ilə klassik fizika qanunları ara-
sındakı uyğunsuzluq nədən ibarətdir? 
 
 
 
2 
Atomun quruluşunun Bor nəzəriyyəsində prinsipial ye-
nilik nədir? 
 
 
 
3 
Atomun hansı halı əsas, hansı halı isə həyəcanlanmış ad-
lanır? 
 
 
 
4 
Atomun enerji səviyyələri diaqramına (bax: 
e
) görə təyin 
edin:  
a) hansı keçidin ən böyük tezlikli fotonun şüalanmasına 
uyğun olduğunu;  
b) hansı keçidin ən böyük dalğa uzunluğuna malik foto-
nun udulmasına uyğun olduğunu;  
c) hansı keçidin maksimal enerjili fotonların udulmasına 
uyğun olduğunu. 
 
 
 
  LAYİHƏ

---

163 
 
4.5. ŞÜALANMANIN NÖVLƏRİ VƏ ONLARIN TƏTBİQLƏRİ 
(Təqdimat dərs) 
 
Təqdimat üzərində işləyərkən aşağıda təqdim olunan qısa nəzəri materialdan və 
elektron ünvanlarından istifadə edə bilərsiniz. 
 
• 1. Qısa nəzəri material.  
1.1. Lüminessent şüalanma. Lüminessensiya (lat.: lümen – işıq + escent 
– zəif təsir) – müəyyən maddələrin enerji udması nəticəsində onu təşkil 
edən atomların həyəcanlanaraq nisbətən soyuq şüalanmasıdır. O, közər-
miş  cismlərin,  məsələn  yanan  ağac  və  kömürün,  elektrik  cərəyanının 
təsiri  ilə  əriyən  metalın  və  közərən  telin  şüalanmasından  fərqlənir. 
Lüminessensiya  şüalanması  müşahidə  olunur:  lüminessens  və  neon 
lampalarında, televizor, radar və flüoroskop ekranlarında; üzvi maddə-
lərdə – işıldaböcəklərdəki lüminol və ya lüseferində; xarici reklamlarda 
istifadə olunan bəzi piqmentlərdə; qütb parıltısında və s. Bütün bu hadi-
sələrdə işıq şüalanması, demək olar, otaq temperaturundan aşağı tem-
peraturlarda baş verir.  
Lüminessent materialların praktik əhəmiyyəti onların enerjinin görün-
məz formadan görünən şüalanmaya çevirməkdir. Praktikada fotolümi-
nessensiya,  elektrik  lüminessensiyası,  kimyəvi  lüminessensiya,  katod 
lüminessensiyası və s. şüalanma geniş tətbiq olunur.  
1.2. Lazer şüalanması. Ötən əsrin böyük praktik əhəmiyyət kəsb edən 
ən mühüm kəşflərindən biri optik kvant generatoru – lazerin yaradıl-
masıdır. 
Lazer – istilik, kimyəvi, elektrik enerjisini elektromaqnit sahəsinin ener-
jisinə – lazer şüasına çevirən qurğudur. Lazerin iş prinsipinin fiziki me-
xanizmi məcburi şüalanmaya əsaslanır. 
 Lazer ingiliscə səslənən “Light Amplification by Stimulated Emission of 
Radiation” sözlərinin baş hərfləri olub “Məcburi şüalanma ilə işığın güc-
ləndirilməsi” deməkdir.  
Məcburi şüalanma  – atomun yuxarı enerji səviyyəsindən aşağı enerji 
səviyyəsinə  özbaşına  (spontan)  deyil,  xarici  təsir  altında  keçməsi 
nəticəsində baş verən şüalanmadır.  
 
Fərz  edək  ki,  atom  iki  enerji  səviyyəsində  ola  bilər  –  enerjisi 
  olan  əsas  və 
enerjisi   olan həyəcanlanmış. Bu səviyyələr arasında üç tip optik keçid mümkün-
dür: işığın udulması, spontan şüalanması və məcburi şüalanması (
cədvəl 4.2
). 
Cədvəldən görünür ki, atom   enerji səviyyəsində həyəcanlanmış halda olduqda 
o, enerjisi 
ℎ

=
−
 olan bir foton şüalandırmaqla əsas səviyyəyə keçə bilər. Bu 
zaman atomun üzərinə düşən elektromaqnit dalğasının tezliyi, fazası və yayılma isti-
qaməti atomun məcburi şüalanma dalğasının uyğun xarakteristikaları ilə eyni oldu-
ğundan, onlar koherent dalğalardır. Bu, o deməkdir ki, elektromaqnit dalğasının təsiri 
  LAYİHƏ

---