Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

296
mü yy n edir, suya mülkiyy t hüququnu v  sudan istifad y  (v  ya 
çirkl ndirilm sin ) lisenziyaların verilm sini hat  edir.  
Bel likl , su qanunvericiliyi ehtiyatın q na tl  istifad  olunması v
inki afına nail olunması üçün lazımı strukturu yaradır. Ya ı halda o su 
ehtiyatlarının inki afı v   s m r li istifad  olunması üçün kifay t q d r in-
vestisiya a ınını sür tl ndir , pis halda is  ona mane ola bil r. 
Bir ço  ölk l r beyn l alq konvensiyaları v  müqavil l ri 
imzalamı   v  ratifikasiya etmi l r. Buna gör   d  su ehtiyatları haqqında 
milli qanunlar da bu konteksd  olmalıdır. Su hüquqları suların s m r li 
istifad si v  mühafiz si, idar etm  prinsipl rinin monitorinq v  informsiya 
bazasının yaradılması, fövq lad   t dbirl rin hazırlanması v  aparılması v
su il  ba lı dig r m s l lri nizamlayan normativ aktların hazırlanmasını
t l b edir. 
Su hüququ dedikd  suya sahib olmaq deyil, sudan istifad  hüququ 
ba a dü ülür. Su hüquqlarının madd l ri kifay t q d r çevik olmalıdır ki, 
onların te noloji yenilikl r   v  sosial – iqtisadi t l bata uy un olaraq 
d yi dirilm si mümkün olsun. Bir sıra ölk l rd  su ictimai nem t sayılır. Su 
hüquqlarının
si adamlara v  birlikl r  verdiyi yerl rd  is  onlar konstitu-
siya ç rçiv sind   v  ya yerli qanunlar da ilind  müdafi  olunmalıdır. Bu 
hüquqlar torpaq hüquqları il  sı
kild
laq l ndirilir. Su haqıqnda qanun-
lara sas n yalnız ondan s m r li istifad  etdikd  su hüququna malik olmaq 
v  onu sa lamaq olar.  
T crüb l r sasında su hüquqlarının t yinatına cavab ver n sas 
faktorlar a a ıdakılar hesab edilir: 
– sosial narazlı ı azaltmaq m qs di il  sudan istifad  hüquqlarının
verilm sind  v  ehtiyatların bölü dürülm sind
ffaflıq; 
- su ehtiyatları haqqında kifay t d r c d  informasiyanın olması;

---

297
- suyun r qab tli t r fl r arasında bölü dürülm sini v  ondan 
dayanıqlı istifad nin birg liyini t min ed n me anizm; 
– bir sıra hüquqi sisteml rd  veril n hüquqların müdd tsiz
olmasına ba mayaraq müdd tli hüquqlara üstünlük verilm si.
Su ehtiyatlarının keyfiyy tinin mühafiz si üzr   t dbirl r
b rdaredici v  ya t shihedici  arakter da ıyır.
b rdaredici t dbirl r  tullantı sularını v  onların s rfl rin 
t nziml y n qanunvericilik normaları, çirkl nmi  suların t mizl nm sin
dair te niki standartlar, t l batlar, iqtisadi vasit l r, el c   d  su 
istehlakçılarında suyun keyfiyy tin  dair standartlar da ildir. 
T shihedici t dbirl r  hüquqa zidd h r k tl ri qada an ed n,
d y n z r r v  iqtisadi itkil rd n kompensasiyanı n z rd  tutan  mrl r
da ildir. Suyun keyfiyy ti haqqında qanunvericilik yo lama, monitorinq, 
uçot, hesabat v  müvafiq s lahiyy tl rin bölü dürülm si il  h yata keçirilir.  
Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar  edilm sinin prinsipl rin
uy un olaraq mövcud su qanunvericiliyin  yeni elementl ri da il etm k
üçün onda islahatlar aparmaq olar. Hüquqi islahatlarda su ehtiyatlarının
idar  edilm sind  maraqlı t r fl rin i tirak me anizmi, onların rol v
v zif l ri, münaqi l rin h lli me anizml ri, su  idm tl ri v  onlarla ba lı
hüquq v   v zif l r, sudan istifad  olunmsında qiym t
m l g lm   v
tarifl r sisteminin, el c   d  su istehlakçılarının maraqlarının qorunma 
me anizml ri v  su hüquqlarının dal tli bölü d r lm si m s l lri n z r
alınmalıdır.
slahatlar zamanı q bul edil n yeni qanunvericilik aktları real 
h yata keçiril n olmalı v  orada ölk l r t r find n q bul edilmi
Beyn l alq Konvensiyalarn t l bl ri n z r  alınmalıdır.

---

298
5.2.2. Su siyas tind  maliyy l dirm
kinci ümumdünya su forumunda (Haaqa, 2000-ci il) « nki af
etm kd  olan ölk l rin ekosisteml rinin mühafiz sind , su t chzatında, ka-
nalizasiyada, tullantı suların t mizl nm sind   v   k nd t s rrüfatı
istehsalında t l batlarını öd m k m qs di il  su sektoruna illik investisiya 
qoyulu unu 2 d f  artıraraq 90 milyard dollardan 2020-ci ild  180 milyard 
dollara çatdırması t klifi verilmi dir. 
Maliyy  ehtiyatları su ehtiyatlarının idar  edilm si, mühafiz si v  on-
lara q na t olunması, idm tl rin göst rilm si (m s l n, içm li su, suvarma 
v  tullantı suların t mizl nm si) v  insanların t bii f lak tl rd n (da qınlar, 
quraqlıqlar) mühafiz si m qs dl ri üçün lazımdır.
Su ehtiyailarının inteqrasiyalı idar  edilm si siyasi q rarlar q bul 
edil rk n onların t sirini d rk etm y , investisiya siyas ti i l nib 
hazırlanark n is  bütün s viyy l rd  investorların rolunu göst rm y  imkan 
yaradır. Höküm t tr find n aparılan insestisiya siyas ti su sektoruna 3 
s viyy d  t sir ed  bil r. Aparılan makroiqtisadiyyat siyas t – pul – kredit, 
maliyy  – büdc   v  ticar t siyas ti iqtsadiyyatın inki afına bütövlükd , su 
sektoruna qism n, dövl t investisiyaları is  iqtisadiyyatın bir ço
sah l rind  suya olan t l bata t sir göst r  bil r. Bilavasit  su sektoruna 
qoyulan dövl t v
üsusi investisiyalar – irriqasiya, su t chizatı, tullantı
suların t mizl nm si, da qınlara qar ı mübariz  v
traf mühitin mühafiz si
kimi sah l r  böyük h cmli s rmay  qoyulu ları il  f rql nir.  
Su sektorunda «da ili v sait» adlanan m nb l rd n v  qrantlardan 
istifad  oluna bil r. Mü t lif ölk l rd  su sektoru v  onu maliyy l dirm
m nb l ri mü t lif
arakterli oldu una gör   m qs d uy un maliyy
strategiyası ona bir neç  aspektd n yana manı t l b edir. Burada 
m qs d uy un standartları seçm k yolu il  maliyy
rcl rinin minimuma  

---

299
endirilm si, su istifad çil rinin yerli sisteml rd  b zi
rcl ri öz üz rl rin
götürm k üçün stimul yaradılması, suların s m r li istifad si v  mühafiz si 
sah sind  kommersiya mü ssis l rinin  üsusi s rmay  qoyumalarına nail 
olunması, istismara v  te niki  idm tl r  s rf olunan cari 
rcl ri azaltmaq 
üçün su  idm tl rind n v  su satı ından da il olan v saitl rd n istifad
edilm si m s l l rinin  sas kimi q bul edilm si t l b olunur. 
Su sektorunun maliyy l dirilm sind  donor v  beyn l alq
t kilatların qrantlarından istifad  edil  bil r. Lakin maliyy  m nb l rind n
uzunmüdd tli asılılı ın aradan qaldırılması üçün va tında t dbirl r n z rd
tutulmalıdır. Eyni zamanda çirkl nm y  gör  öd ni l rd n v  dig r iqtisadi 
vergil rd n yı ılmı  v saitl rd n su sah sinin inki afına yön ldilm lidir. 
Qrantlar v  da ili m nb l r
lav  olaraq istiqrazlar v
üsusi 
s rmay  qoymaq yolu il  gücl ndiril  bil r. Lakin bu növ maliyy l dirm
va t m kanında geri qaytarılmalıdır.
stiqrazların
sas m nb l ri beyn l alq maliyy  qurumlarının
ayırdı ı uzunmüdd tli istiqrazlar, eyni zamanda yerli banklar t r find n
kommersiya  sasları il  veril n istiqrazlar, yerli v
arici s viyy l rd
bura ılan istiqraz v r q l ri ola bil r. 
üsusi s rmay  öz l irk tl r, birg   v  ya kommunal mü ssis l r
t r find n ola bil r. 
5.3. Sudan istifad nin ekoloji – hüquqi rejimi
2
Az rbaycan Respublikasının 1997–ci ild  q bul olunmu  v  1999 – 
cu ild   (
18 - Q) t sdiq edilmi  Su M c ll sinin    5-7-ci madd l rin
sas n Az rbaycan Respublikasının su  
2
Bu paraqrafın m tni A. Doluxanovun “T bi td n istifad nin 
hüquqi  sasları” kitabından götürülmü dür.

---