Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

303
b) t rkibi duzlu v  acı – duzlu madd l ri il   z ngin olan Vayxır,
Darıda  v  s. su m nb l ri;
c) t rkibind  karbon tur usu v
h ng qarı ı ı olan Batabat, 
Geymur, Darıda , Sirab, Badamlı, Nahadçin v  ba qa mineral su m nb l ri; 
Kür – Araz vadisind  rast g lin n yodlu su m nb l ri – Eldar 
çökünd  v  Baba – Z nan m nb l ri d  bu tipi mineral sulara aiddir. 
Bir sıra mineral su m nb l ri palçıq vulkanları il
laq dardır. 
Onların t rkibi özün m xsus kimy vi v  qaz qarı ıqları il   z ngindir. Bu 
m nb l r arasında öz müalic vi  h miyy tin , fiziki – kimy vi v  bioloji 
xass l rin  gör  dünyada yegan  olan Naftalan yataqlarını ayrıca qeyd 
etm k lazımdır.  
Az rbaycanda geni  süni suvarma  b k si yaradılmı dır. Burada 
su resersu m nb yi kimi böyük  h miyy t  malik olan 6 magistral v 3
kollektor kanalı v 50 – d n çox su anbarı (onlardan 5 – nin h r birinin su 
tutmu 1 milyon m
3
 – d n çoxdur) mövcuddur. Suyun v  onlardan istifad nin 
uçotu dedikd  konkret  razid  olan suyun k miyy t v  keyfiyy tinin, habel
istifad çil r üzr  götürülmü , istifad  edilmi  v  axıdılmı  suyun münt z m
qeydiyyatı n z rd  tutulur. 
Sudan istifad nin v ziyy ti v   h cmin  dair informasiya  ld
etm k üçün sudan istifad  ed n mü ssis , idar   v   t kilatlarda mövcud 
olan ilk uçot v  bu bar d  onların t rtib etdikl ri hesabatlardan istifad
olunur. Yeraltı su ehtiyatları (mineral v  termo suları da daxil olmaqla) 
haqqında informasiya buna is   n zar t Ekologiya v   T bii S rv tl r
Nazirliyi t r find n aparılan uçot v  hesabat sistemin
sas n ld  edilir. 
Dövl t Statistika Komit si aidiyyatı olan t kilatlarla razıla dırmaq yolu il
istifad y  dair hesabatlar v  onların doldurulmasına dair t limatlar 
hazırlayır. 
Konkret dövr  rzind   h r hansı su hövz sind   v  ya  razid  su 
ehtiyatlarının h cmi, toplanması v  
m sr fl rinin müqayis li
laq l ndirilm si m qs dil  su balansı t rtib edilir. Su  

---

304
balansının m daxil hiss sini ya ı lar v  ba qa üsullarla daxil olan suların
h cmi, m sr fl r hiss sini is  geri qaytarılmadan istehlak olunan sular, 
buxarlanma v  ba qa itkil r t kil edir. 
Aliml rin hesablamalarına gör , Yer kür sind  buxarlanan suyun 
illik ümumi miqdarı t qrib n 525,1 min km
3
 -   (o cüml d n qurudan 72,5 
min km
3
, okeandan 452,6 min km
3
) b rab r olur. Atmosferd n Yer kür sin
qar, ya ı  v  dolu  klind  dü n ya ıntı sularının miqdarı da (c mi  525,1 
min km
3
, o cüml d n quruya 113,5 min km
3
, okeana is 411,6 min km
3
)
suyun miqdarını balansla dırır. Hidrosferd ki suyun bel  daimi h r k ti 
n tic sind  çayların, göll rin v  yeraltı m nb l rin suları t mizl nir v
mü yy n miqdarda t z l nir. 
Yer kür sind  su resursları b rab r bölünm mi dir. Içm li su 
resursları C nubi Amerikada, Kanadada v  Asiyada daha çox Orta Asiyada, 
fqanıstanda, 
r b ölk l rinin çoxunda,  imali Afrikada v  Afrikanın
tropik ölk l rind  is  nisb t n azdır. 
Az rbaycan Respublikasında su ehtiyatları qon u C nubi Qafqaz 
respublikalarına nisb t n m hduddur. Onun çaylarında ild 32 km
3
 su axır. 
Adamba ına dü n suyun h cmin  gör  Az rbaycan keçmi  SSR
m kanında olan MDB ölk l rin  nisb t n 10 d f , Erm nistan v
Gürcüstana nisb t n 2-9  d f  az t chiz edilm  imkanına malikdir. Bütün 
bunlarla yana ı, insanın bütün f aliyy ti v  canlı  al min mövcudlu u sudan 
geni  miqyasda istifad ni t l b edir.dünya t s rrüfatının sür tl  inki afı,
urbanizasiyanın sür tl nm si v
halinin sayının sür tl  artımı suya olan 
t l batı günd n – gün  artırır. Dünya t s rrüfatında istifad  olunan suyun 
86% - i  s nayenin, qalan hiss si is
(14%) ba qa t s rrüfat sah l rinin 
payına dü ür. 
çm li suyun xeyli hiss si insanlar t r find n içilir v   m i td
istifad  edilir. Dünya üzr
halinin h r n f ri günd  orta hesabla 150 litr,
k nd  halisi is  bir q d r az (60 – 80 litr) su istehlak edir. Bir n f r  dü n
günd lik su istehlakı Nyu –  

---

305
York v  San – Fransiskoda 800 litr, Moskvada 500- 600 litr, Parisd   v
Berlind 450 litr  b rab rdir.  
Bütün bunlara gör  su istehlakının h cmi ild n – il  artır. M s l n, 
AB  öz su ehtiyatlarının 1900 – cu ild 6% - ni istifad  etdiyi halda 1960 – 
cı ild  bu r q m 60% - d k artmı dır. Dünya  halisinin 60%-i su qıtlı ından 
ziyy t ç kir,  50 ölk d  is   i l nmi  suyu t mizl y r k yenid n istifad
edirl r. Su qıtlı ının sas s b bi suya t l batın günü – günd n artması, su 
itkisinin olması v  suların çirkl nm sidir.
nsanlar suya olan t l batını öd m k üçün yerüstü (çaylar, göll r,
nohurlar, bataqlıqlar), yeraltı (artezian, k hriz, bulaq v  qrunt) sularından 
istifad  edirl r. Son dövrl rd  Arktikada v  Antraktidanın aysberql rind n
(buz da larından)  irin su m nb yi kimi istifad  etm k üçün xüsusi 
layih l r hazırlanmı dır.
vv ll rd  göst rdiyimiz kimi Az rbaycan Respublikası su 
ehtiyatlarının h cmin  gör   C nubi Qafqaz ölk l ri arasında sonuncu yer 
tutur.  razinin h r kvadrat kilometrin  dü n suyun miqdarı Gürcüstanda 
300 min m
3
, Erm nistanda 230 min m
3
 v  Az rbaycan Respublikasında 100 
min m
3
 – a b rab rdir. Az rbaycanda  halınin h r n f rin  dü n suyun 
miqdarı Gürcüstandan 7 d f , Erm nistandan is  2 d f  azdır (Rüst mov S. 
1971). Bütün bunlara baxmayaraq, Az rbaycanda aparılan böyük quruculuq 
i l ri v  iqtisadiyyatın müxt lif sah l rinin inki afı suya olan t l batın
h cmini ild n – il  artırır. M s l n, Az rbaycanın suya olan t l batının
h cmi 1975 – ci ild 12,8 milyard m
3
, 1985 – ci ild 19,2 milyard m
3
  (S. 
Göyçaylı, N. Mikayılov, A. X lilov, R. Abdullayev, T. H s nov v  Ç. 
smayılov “ traf mühitin qorunması v   t bii ehtiyatlardan istifad ” 1966) 
v  XX  srin sonlarında 30,0 milyard m
3
- dan çox olmu dir. Az rbaycanda
suya olan t l batın öd nilm si üçün  sas yerüstü v  yeraltı
irin su 
resurslarından istifad  edilir. Bu resurslardan s m r li istifad  edil rs ,
respublikamızın suya olan t l batı uzun ill r rzind  tam öd nil  bil r.  

---