Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

24
Az rbaycanda ilk SES Varvara su anbarında 1950-ci ild
yaradılmı dır.  
Az rbaycanın su anbarları respublika  razisind  qeyri – b rab r
paylanmı dır. Su anbarlarının sayı Araz su t s rrüfatı  rayonunda ço ,
z ryanı rayonlarda is  azd r. Ming çevir su t s rrüfatı rayonunda 
7978,55 mln.m
3
 su ehtiyatı toplanmı dır ki, bu da su anbarlarının ümumi 
faydalı su tutumunun 72%-ni t kil edir.  
Ming çevir su anbarı. Kür çayının orta a arında yerl
r k ölk nin 
iri su anbarlarındandır. A ının nizamlanması ço illikdir. Ming çevir 
hidroqov a ının qur ularının t rkibin   m cra v  torpaq b ndl r, b ndyanı
tipli HES – in t zyiq-stansiya qov a ı, s thi v  dib sutullayıcıları, Yu arı
irvan v  Yu arı Qaraba  kanallarının suq buledicil ri da ildir. 
1951-ci ild n su anbarının hidroloji rejimi, sututarın lojasının
v ziyy ti, suyun hidrokimy vi v  hidrobioloji göst ricil rinin öyr nilm si
m qs dil  mü ahid l r v  geofiziki t dqiqatlar  15  aparılmı dır. 
Ming çevir su anbarı yastı yuvaya b nz r fincana o ar «Samu
nd y»ni doldurmu dur. Kür vadisinin su anbarı yerl
n sah si hövz nin 
da lıq hiss sind n dü n hiss sin  keçid yeridir. H r iki t r fd n
nd k
Bozda  v  Qoca en da  silsil l ri il  hüdudlanmı dır. Su anbarı rayonunda 
erroziya prosesl ri, üsus n yar an erroziyası inki af etmi dir. Yar anların
ço u Bozda ın sol yamaclarında  m l   g lmi dir. Karst prosesl ri geni
yayılmı dır.
razid  t dqiqatçılar t r find n erroziya – karst relyefinin mi-
kromeza v  mikroformaları f rql ndirilmi dir. 
Ming çevir su anbarı uzun isti yaya v  yum aq qı a malik quru sub-
tropik iqlim zonasında yerl ir. Havanın orta illik temperaturu 14…15
0
S-dir.
n a a ı temperatur yanvar - fevralda (-10
0
S-y   q d r, b z n -20
0
S – y
q d r) mü ahid  olunur. Yay dövründ  orta aylıq temperatur  

---

25
26…28
0
S olmaqla, iyul – avqust aylarında  is 41
0
S – y  çatmaqla, maksi-
mum olur. Orta illik atmosfer çöküntül ri  230…340 mm–  çatır. Yazda 
(may – iyun) maksimum, yanvarda is  minimum olur.  
Morfometrik 
üsusiyy tl rin  gör  Ming çevir su anbarının
akvatoriyası 6 sah y  bölünür. Sututarın ümumi sah si 9%, Kür 7%, Qabırrı
2%, Qanı  7%,  anabad 25%, Bo azlar 50%-ni göl hiss si t kil edir. 
Karstlar su anbarının sol sahili üzr  Qoca en silsil sinin v  Bozda ın
yamaclarında qruplarla yerl mi dir. 
Su anbarının çayın vadisi boyunca uzunlu u 70km, eni b ndin 
yanında 3 km, Qanı  v  Qabırrı çaylarının töküldüyü yerd 18 km olmaqla, 
orta eni 8,6 km t kil edir. Sahil 
ttinin  yrilik  msalının orta qiym ti 2,54-
dir. Sahil 
ttinin uzunlu u 247 km-dir. Çana ın maksimal d rinliyi 
b ndyanı hiss d ADS – 75 m olmaqla, orta qiym ti 26 m – dir. Suyun orta 
s viyy sinin d yi m  amplitudu 0,03..6,43 m  t kil edir. Aprel – iyunda, 
yaz da qınları dövründ  amplituda  n böyük qiym t almaqla, ilin qalan 
va tında  0,03…2,00m olur. Orta illik amplituda d yi m si 6…8 m
h ddind dir. 
Ming çevir su anbarı rayonunda kül k rejimi musson  arakterli ol-
maqla  imal – q rb v   c nub –  rq istiqam tind  kül kl r üstünlük t kil 
edir. Dal aların maksimal hündürlüyü 3m, dal aların n böyük t krarlanma 
balı 1-dir.  
A ın rejimi qeyri – stasionardır. Su anbarının ba lan ıc hiss sind n
b nd   q d r sututarda su a ınının h r k tind n asılı olaraq suyun sür ti
azalır, Kür v  Qanı  çaylarının m ns b hiss sind   a ın sür ti 2 m/san – 
y y   q d r azalır. A ın istiqam ti  sas çay v  qolların a ın
ırna ının
istiqam ti dibin morfologiyası v  su anbarının konfiqurasiyasından asılı
olaraq d yi ir. Sür tl rin aquli paylanması dem k olar ki, d yi mir. Göl 
hiss sind  a ının orta sür ti 14 m/san –y y  q d r olduqda, dibd 7 m/san –
y  olur. Çay hiss sind  a ın sür ti aquli istiqam td  az d yi ir.

---

26
Termiki rejim d yi k ndir. 
n isti ay avqust (suyun temperaturu 
25
0
S), n soyuq ay fevraldır (6,5
0
S). Temperaturun horizontal üzr  paylan-
masnda mü yy n qanunauy unluq mövcuddur, suyun izotermi su anbarı
boyunca istiqam tl nmi dir. 
Ming çevir su anbarı üçün buzla ma hadis si s ciyy vi deyil. Lakin 
b z n sahill r v  sututarın çay hiss l rind  buz qatının qalınlı  10 sm-
çatmaqla, donma halları qeyd  alınmı dır. 
Suyun r ngi sahill rin yuyulmasından, asılı hiss cikl rn
miqdarından, planktonların v   a ın c r yanlarının inki afından, suyun 
bulanıqlı ından asılı olaraq d yi ir. Suyunun r ngi boz, boz – ya ıl, boz 
tünd, açıq – tünd, açıq – ya ıl, ya ımtıl, açıq- sarı r ng d k d yi  bil r.  
Varvara su anbarında Ming çevir SES-in s rfinin sutkalıq t krar 
nizamlanması h yata keçirilir. Su anbarlarında aparılmı   t dqiqatlar 
mü t lif va tlarda h yata keçirilmi dir.  
Hidroqov a ın qur uları t rkibin sua ıran b nd, m cra tipli SES – 
nin binası, balıq t s rrüfatı sugötürücüsü, torpaq qur ular da ildir.  
qlim 
raiti Ming çevir su anbarının yerl m  rayonunun iqlim 
raitin  uy undur. 
Su anbarının maksimal eni 3,4 km, d rinliyi 3….14m, sol sahilin b zi
yerl rind  is  d rinlik 0,5 m-d n ço  olmamaqla, dayazdır.  
Varvara su anbarında suyun  ffaflı ı hövz nin formasından v  a ın
c r yanlarından asılı olaraq d yi ir. Su anbarında a ın c r yanları
Ming çevir HES-in a a ı byefin  suyun ötürülm
arakterind n asılıdır. 
Böyük d rinlikd n götürül n sular (30…40m)  yüks k
ffaflı ı il  seçilir, 
amma yüksk sür t (1,5 m/san – d n ço ) su anbarının qurtaracaq hiss sind
m cranın yuyulmasına v  bununla da suyun bulanıqlı ının artmasına s b b
olur. Su anbarının eni artdıqca, a ın sür ti 0,5….0,7m/san-y  q d r azalır v
m cranın yuyulmasından yaranan çöküntül rin ( sas n iri) t dric n
oturması mü ahid  olunur. 

---