Z. S. Musayev, K. M. M mm dov, M. S. Z rb L yev su eht yatlarin nteqras yali dar olunmasi

12
F
W
h
6
10
 
 
 
  (1.5) 
Burada h – a ım layı, mm; 
             
W
- çay a ımıdır, km
3
A ım layının mü ahid  ill rind ki orta qiym ti a ım norması adlanır. 
Avropanın imalında a ım normasının qiym ti 300-500mm, c nubda, 
z r
d nizi sahill rind  onun qiym ti 5-10mm-   q d r azalır v  Qafqaz da ları
razisind  a ım normasının qiym ti 1500-2000mm-  çatır. 
Az rbaycan
razisind   a ımın paylanmasında iki qanunauy unluq 
mü ahid  olunur. Birincisi, yüks klik artdıqca a ım layı da artır, ikincisi is
onun qiym ti imal – q rbd n c nub- rq istiqam tind  azalır. 
Respublika  razisind
n böyük sululuq Ba  Qafqaz silsil sinin 
C nub yamacının yüks k da lıq zonasında mü ahid  olunur. Bu zonada orta 
illik a ım modulunun qiym ti 45l/san km
2
  v  ya ud  1500mm  a ım
normasına b rab rdir. Yüks klik dü dükc   a ım modul azalır v  Alazan – 
H ft ran d r sind  onun qiym ti  5 l/san. km
2
(150mm) olur. Kür – Araz 
ovalı ı n azsulu yerdir. Burada a ım modulunun qiym ti 0,5 l/san km
2
-
q d rdir. Ya ıntısı az, qruntu is  yüks k sukeçir n razil rd  bir Kür çayını
çı maq  rtil  yerüstü a ımı, dem k olar ki, yo dur. 
Ba  Qafqazın imal –  rq yamacında a ımın paylanması onun c nub 
yamacına gör   f rqlidir. Burada c nub yamaca nisb t n ya ıntı v  illik 
a ım layıının qiym ti 600mm trafındadır. Bunun  sas s b bi ondadır ki, 
imal –  rq yamacı sas n quru v  soyuq  imal –  rq kül kl rinin t sirin
u rayır. Bundan  lav , s b bi h m d
imal –  rq yamacı çaylarının
hövz l rinin az me li v  daha ço  sukeçir n qruntlarından ibar t olmasıdır. 
Ba  Qafqaz çaylarının a ımı yüks klik artdıqca artır v  burada illik 
a ım layının qiym ti 300-600 mm arasında d yi ir. Bu zonaya Qusarçay, 
Qudyalçay, Qaraçay v  V lv l çayın yu arı sah l ri da ildir.  

---

13
Qobustan v
z ryanı ovalıq zonaları respublikada  n az sulu 
yerl rdir. Burada ya ıntıların illik miqdarı c mi 200-500mm arasında 
d yi ir. Ovalı a do ru a ım modulunun qiym ti 6-7 l/san km
2
-d n 0,5 l/san  
km
2
-  q d r azalır, Ab eron yarımadası ya ınlı ında is  sıfıra çatır. 
Kiçik Qafqaz  razisind  Böyük Qafqaza nisb t n a ımın paylanması
daha mür kk bdir. Bu, birinci növb d
razinin mür kk b oroqrafik (relyef) 
üsusiyy til  izah olunur. A ım modulunun maksimal qiym ti 28 l/san  km
2
h ddind  Gamı lı v  Qapıcıq da ları rayonlarında mü ahid  olunmu dur. 
Kiçik Qafqaz  razisind  Böyük Qafqazın c nub yamacına nisb t n a ımın
yüks klikl
laq dar artması
eyli z ifdir. Kiçik Qafqazın c nub –  rq
yamacında (Qaraba  silsil sind n a an çaylar) a ım 0,8-2,2 l/san  km
2
,
Na çıvan MSSR-d  is  a ım 0,8-2,8 l/san km
2
arasında artır. 
L nk ran  razisind  oroqrafiq  raitin v  ya ıntıların paylanma 
üsusiyy tl rind n ir li g l n a ımın paylanması daha da mür kk b
arakterlidir. Burada a ım imaldan c nuba v   q rbd n
rq  do ru artır. 
Talı  silsil sind n a an çayların hövz l rind  yüksklik artdıqca a ım azalır. 
Pe t s r v  Burovar silsil sind n a an çayların a ımı is  artır. Maksimal 
a ım Astaraçay hövz sind , minimal a ım is  Vil çay hövz sind
mü ahid  olunur. Bu çayların orta illik a ımı müvafiq olaraq 800 mm v 15-
25 mm arasındadır. 
L nk ranın Pe t s r v  Burovar silsil l rinin arasındakı m rk zi
razid   a ımın paylanması daha z ngindir. Burada d nizyanı sah d n
Pe t s r silsil sinin zirv l rin  do ru (c nub- rqd n imal – q rb ) a ım
800mm – d n 100 mm-  q d r azalır. Silsil l rin t sirind n az bir m saf d
Vil çayın a ımı a a ıdan yu arı 400mm-d n 100mm-  q d r azalır. 
Göründüyü kimi, respublika  razisind  orta illik a ım t
min n
sıfırla 1500mm arasında d yi ir. Onun maksimal qiym ti Böyük Qafqazın
c nub yamacında, minimal qiym ti  

---

14
is  yarıms hra v  düz nlik sah l rd  mü ahid  olunur. Az rbaycanın öz 
razisind
m l   g l n orta illik yerli çay a ımı modulu 3,78 l/san km
2
-
b rab rdir. 
Az rbaycanda, qon u respublikalarla müqayis d  ya ıntı eyli azdır,
bu arlanma is  ço dur. Bu, respublikamızın razisind  çay a ımının m l
g lm sind  öz t sirini göst rir. Az rbaycanda  8350-y   q d r çay vardır.
Bunların ks riyy ti kiçik (uzunlu u 5 km-d n az), az suludur. Uzunlu u 50 
km-d n ço  olan çayların sayı c mi 64-dür. 
Kür v  Araz çayları respublikamızın
sas su arteriyalarıdır. 
Az rbaycan razisinin t
min n 75% - Kür çayı hövz sin  da ildir. Buraya 
yalnız onun  imal –  rq hiss si (Samur – Pirs q t çayları) v   L nk ran
(Bolqarçay - Astaraçay) da il deyildir. Kür çayı Qafqazda  n böyük çaydır. 
O, Türkiy
razisind n ba layaraq 
z r d nizin  tökülür, uzunlu u 1515
km, suyı ım hövz sinin sah si 188 min km
2
, Salyan  h ri ya ınlı ında orta 
illik s rfi 514 m
3
/san-y  b rab rdir. Respublikamızın razisind  Kür çayına
sa   t r fd n A stafaçay, Z y mçay, 
am orçay, G nc çay, Kür kçay, 
Qo karçay, 
açınçay v  s. , sol t r fd n is  Türyançay, A suçay, 
Gird mançay tökülür. 
Araz çayı Kür çayının n böyük qoludur. Onlar Sabirabad rayonu 
ya ınlı ında birl ir. Araz çayı da Türkiy
razisind n ba layır, onun 
uzunlu u 1072 km, hövz sinin sah si 101,9 min km
2
. Qaradonlu 
ya ınlı ında onun orta illik s rfi  224 m
3
/ san-y   b rab rdir. Az rbaycan 
razisind  araz çayına sa dan  ran razisind n a an Qoturçay v  qarasuçay, 
soldan is  Arpaçay, Na çıvançay, O çuçay, Könd l nçay, H k riçay v  s. 
tökülür. 
Çayların qidalanma m nb l ri mü t lif oldu undan h r yarım il üzr
a ımın paylanmasında qeyri – b rab rlik mü ahid  olunur. 

---