Współpraca administracji publicznej I organizacji pozarządowych

2. Środowiskowy Dom Samopomocy

Jednym z najciekawszych fenomenów tworzącego się społeczeństwa obywatelskiego stały się, zainicjowane ustawą o ochronie zdrowia psychicznego, środowiskowe domy samopomocy (ŚDS) i tworzony na ich bazie lub niezależnie system oparcia społecznego w postaci m.in. hosteli, mieszkań chronionych, warsztatów terapii zajęciowej. Warto zwrócić uwagę, że w połowie lat 90. warunki w niektórych domach pomocy społecznej dla osób z zaburzeniami psychicznymi były z reguły bardzo złe i oceniano je jako niższe niż, i tak niewysokie, standardy opieki w szpitalach psychiatrycznych (Piotrowski 1996).

Środowiskowe domy samopomocy tworzone na mocy ustawy jako integralny element społeczności lokalnej, były dotychczas realizowane „jako zadanie zlecone gminom przez administrację rządową w ramach pomocy społecznej” (art. 9 pkt 4). Natomiast „Minister Zdrowia i Opieki Społecznej w porozumieniu z Ministrem Pracy i Polityki Socjalnej określa... rodzaj i zakres psychiatrycznych świadczeń zdrowotnych udzielanych w... środowiskowych domach samopomocy...” (art. 9 pkt. 3). Tryb centralistyczno-administracyjny, sprawił, że do dzisiaj domy te przez administrację lokalną nie są postrzegane jako integralny element społeczności lokalnej. W początkowym okresie istniało ogromne zagrożenie, że „środowiskowy” charakter ograniczy się do umiejscowienia w konkretnej gminie, „dom” zmieni się w instytucję obarczoną balastem administracji, a „samopomoc” sprowadzona zostanie do pomocy profesjonalnej „określonej” przez Ministra Zdrowia (zob. Juros 1996; Dąbrowski 1998a, 1998b). Tak się jednak nie stało, głównie za sprawą samych osób z zaburzeniami psychicznymi i personelu zatrudnionego w domach, jak również sympatyków tych nowych instytucji. Podjęli oni szereg działań, które zaowocowały tym, że nazwa pacjent zanikła, a zaistniały określenia „użytkownik”, „uczestnik”, „domownik”. Pojawiło się szereg działań o charakterze samopomocowym i wzajemnej pomocy inicjowanych i realizowanych przez osoby z zaburzeniami psychicznymi. Jedną z takich inicjatyw jest współzarządzanie placówką, jak ma to miejsce np. w ŚDS Fundacji Hamlet w Krakowie, która przy prowadzeniu ośrodka współpracuje ze Stowarzyszeniem „Braterstwo Serc” i Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej.

Ten typ działań przyczynił się do patrzenia na środowiskowy dom samopomocy, jak i osoby, które z niego korzystają w kategoriach wspólnotowego „to MY”, „to są ludzie tworzący naszą wspólnotę”. W tym kontekście można powiedzieć, że dom środowiskowy, podobnie do naturalnego domu rodzinnego, jest wielofunkcyjny (jest miejscem pracy, zabawy, świętowania, wypoczynku, kompleksowej rehabilitacji) otwarty na środowisko i włączający jego użytkowników w życie całej społeczności lokalnej poprzez ich autentyczną twórczość.

Środowiskowy dom samopomocy jest ograniczony w swoim działaniu do terenu społeczności lokalnej(Juros 1996; Juros A., Oleś P., Otrębski W. 1997). Jest wspólnotą dającą wsparcie, miejscem życzliwym, przyjaznym. Rozwija on na swoim terenie i wspiera w swoim otoczeniu formy aktywności spełniające warunki grup samopomocy oraz wyrabiające w uczestnikach umiejętności samopomocy. Celami ŚDS (tab. 2), jako centrum aktywności samopomocowej dla konkretnych osób, jak i grup samopomocowych, powinno być podejmowanie działań budujących wspólnotę (profilaktycznych - prewencja pierwszorzędowa i drugorzędowa) istotnych dla integracji poszczególnych osób i społeczności lokalnej. Realizacja tych celów dokonuje się:

• 
  wewnątrz ŚDS - działania wspólnotowe realizowane w obrębie domu,
  
• 
  na zewnątrz ŚDS - działania realizowane w obrębie społeczności lokalnej, w której usytuowany jest dom.
  

W realizacji celów przyjmuje się podejścia:

• 
  zindywidualizowane - koncentruje się na ustalaniu i realizacji planu pomocy zgodnie z celami i interesami konkretnej osoby;
  
• 
  wspólnotowo-środowiskowe - koncentruje się na wspieraniu grup samopomocowych, organizacji pozarządowych, jak również propagowaniu, inicjowaniu i uczestniczeniu w lokalnych działaniach zmierzających do polepszania zdrowia psychicznego całej społeczności.
  

Tab. 1. Cele Środowiskowego Domu Samopomocy (z: Juros 1996; Juros A., Oleś P., Otrębski W. 1997)

Cele realizowane w Środowiskowym Domu Samopomocy (ŚDS) w sposób
	zindywidualizowany	wspólnotowo-środowiskowy
wewnątrz ŚDS	1. Określenie z osobą jej indywidualnych celów i interesów oraz sprecyzowanie roli ŚDS jako płaszczyzny umożliwiającej ich realizację. 2. Opracowanie indywidualnego planu pomocy (IPP) prowadzącego do zwiększenia możliwości rozwojowych osoby w realizacji osobistych celów. 3. Koordynowanie i ocena przebiegu realizacji indywidualnego planu pomocy (IPP) konkretnej osoby.	1. Pomoc w określeniu celów i interesów konkretnej grupy samopomocowej oraz sprecyzowanie roli ŚDS jako płaszczyzny umożliwiającej ich realizację. 2. Pomoc w opracowanie strategii działania prowadzącej do usamodzielnienia się oraz zwiększenia możliwości działania grupy samopomocowej w realizacji własnych celów i interesów. 3. Koordynowanie i ocena przebiegu realizacji programu usamodzielniania się grupy samopomocowej.
na zewnątrz ŚDS	1. Asystowanie osobie w procesie integracji ze społecznością lokalną na płaszczyźnie rodzinnej. 2. Asystowanie osobie w procesie integracji ze społecznością lokalną na płaszczyźnie zawodowej. 3. Asystowanie osobie w procesie integracji ze społecznością lokalną na płaszczyźnie ogólnospołecznej.	1. Zainicjowanie środowiskowego FORUM celem wypracowania i realizacji lokalnego programu ochrony zdrowia psychicznego. 2. Inicjowanie i uczestniczenie w opracowaniu środowiskowego planu integracji usług socjalnych. 3. ŚDS jako centrum wsparcia, koordynacji dla inicjatyw samopomocowych.

Środowiskowe domy samopomocy najczęściej i najszybciej rozwijały się w województwach, które bardzo silnie w swoich działania postawiły na współpracę administracji centralnej szczebla wojewódzkiego z samorządem, przy jednocześnie dużym otwarciu na realizację zadań wynikających z tej współpracy przez organizacje pozarządowe (zob. Tab. 2 stan na koniec 2001 roku). Na szczególną uwagę zasługuje program władz województwa pomorskiego, które zainicjowały program „Przeciw wykluczeniu społecznemu”. W ramach tego programu do każdej złotówki wydanej przez samorząd na tworzenie instytucji oparcia społecznego, z budżetu województwa dodawano drugą złotówkę. Jednocześnie bardzo silnie zwracano uwagę na integrację środowiska lokalnego, na rolę organizacji pozarządowych w realizacji zadań tego programu.

Tab. 2. Liczebność instytucji oparcia społecznego (środowiskowych domów samopomocy - ŚDS i mieszkań chronionych - MCh) ze względu na rozkład terytorialny (województwa), rodzaj użytkowników oraz przynależność ich pracowników do Stowarzyszenia Pracowników Środowiskowych Domów Samopomocy i Sympatyków Działalności Domów (SP-ŚDS) – dane na koniec 2001 roku.

	Liczba instytucji oparcia społecznego		Liczba ŚDS-ów reprezento-wanych w SP - ŚDS	Liczba instytucji oparcia społecznego ze względu na rodzaj użytkowników
Województwo	ŚDS	MCh		osoby z zaburzeniami psychicznymi	osoby z zaburzeniami psychicznymi + z upośledzeniem umysłowym	osoby z upośledzeniem umysłowym + z zaburzeniami psychicznymi	osoby z upośledzeniem umysłowym + dzieci autystyczne	osoby z upośledzeniem umysłowym	osoby niepełnosprawne fizycznie	osoby autystyczne
Dolnośląskie	14	0	10	0	12	0	2	0	0	0
Kujawsko-pomorskie	13	0	9	6	3	4	0	0	0	0
Lubelskie	16	0	12	5	0	11	0	0	0	0
Lubuskie	21	0	16	2	3	12	0	4	0	0
Łódzkie	21	2	16	4	9	7	0	1	2	0
Małopolskie	26	1	4	5	14	0	0	3	0	0
Mazowieckie	34	3	33	12	6	0	0	18	0	0
Opolskie	8	0	8	0	6	0	0	2	0	0
Podkarpackie	23	0	18	8	14	0	0	1	0	0
Podlaskie	8	0	3	0	8	0	0	0	0	0
Pomorskie	38	5	9	5	18	0	0	20	0	0
Śląskie	30	0	18	11	15	0	0	4	0	0
Świętokrzyskie	12	0	9	11	0	0	0	0	0	1
Warmińsko-mazurskie	11	0	11	3	5	1	0	3	0	0
Wielkopolskie	26	0	3	4	14	0	0	8	0	0
Zachodniopomorskie	19	1	9	3	2	2	0	12	0	0
Razem	320	12	188	79	129	37	2	76	2	1
Procent			56,6	23,8	38,8	11,1	0,6	22,9	0,6	0,3

W zdecydowanej większości domów głównym ich użytkownikiem są osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz osoby z upośledzeniem umysłowym. Możemy jednak zaobserwować różne modele: z około połowy domów korzystają jednorodni użytkownicy (bądź z zaburzeniami psychicznymi – 23,8%, bądź z upośledzeniem umysłowym – 22,9%), natomiast w ponad połowie domów występuje model mieszany.

Na uwagę zasługuje stosunkowo mała liczba mieszkań chronionych, jak również miejsc hostelowych, których w skali kraju jest jedynie 89. Zwłaszcza organizacje pozarządowe napotykają poważne trudności chcąc otworzyć i prowadzić hostel dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Jeśli nawet otrzymają dom od samorządu, mają duże trudności w pozyskaniu funduszy na jego funkcjonowanie.

Część środowiskowych domów samopomocy od samego początku była zakładana przez organizacje pozarządowe (w ministerstwie brak danych na ten temat). Tak było w przypadku Fundacji Hamlet w Krakowie, Powiślańskiej Fundacji Społecznej w Warszawie, Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia Psychicznego „Nadzieja” w Oświęcimiu. To ostatnie stowarzyszenie powstało w 1993 roku, w tym samym roku zorganizowało, przy współpracy profesjonalistów i 15 pacjentów, pierwszy Klub Samopomocy „Bratek”. Dwa z takich klubów zostały w 1994 roku przekształcone w środowiskowe ośrodki pobytu dziennego. W następnych latach ośrodki uzyskały status środowiskowych domów samopomocy, a samo stowarzyszenie było organizatorem trzech ŚDS-ów. Liderzy tegoż stowarzyszenia stale podkreślali przychylność i pomoc władz samorządowych dla swoich działań, widzieli powolną, ale stałą zmianę na lepsze sytuacji chorych psychicznie w środowisku (Urbańczyk, Dziurzyński 1999). Niestety, w późniejszym okresie dwa domy zostały odebrane stowarzyszeniu przez samorząd.

W większości ŚDS-y bardzo pozytywnie oceniają merytoryczną współpracę zarówno z pracownikami socjalnymi (ośrodki pomocy społecznej), jak i z personelem medycznym oraz generalnie z władzami samorządowymi. Jednakże pozytywna ocena władz samorządowych zmieniła się, gdy pojawiła się perspektywa, że w wyniku reform administracyjnych środowiskowe domy samopomocy przestaną być zadaniem zlecanym przez władze centralne szczebla wojewódzkiego, a staną się zadaniem własnym samorządów. Obawy te nie są bezpodstawne, gdyż władze powiatowe potrafią fundusze zagwarantowane przez władze wojewódzkie zmniejszać w momencie ich przekazywania do ŚDS-ów, zwłaszcza, gdy te ostatnie są prowadzone przez organizacje pozarządowe. Mechanizm ten pojawia się również w przypadku innych instytucji oparcia społecznego prowadzonych przez organizacje pozarządowe. Nie jest odosobnionym fakt, że kolejne wybrane władze samorządowe odbierają prowadzenie ośrodka oparcia społecznego jednej organizacji przekazując go drugiej. Niestety, komentując te mechanizmy należy stwierdzić, że w wielu wypadkach są one wynikiem układów partyjnych, a nawet personalnych, w ugrupowaniach sprawujących władzę samorządową.

W tej sytuacji całkowicie zrozumiałe jest powołanie ogólnopolskiego Stowarzyszenia Pracowników Środowiskowych Domów Samopomocy i Sympatyków Działalności Domów pełniącego funkcję rzecznictwa interesów. Znamienne, że do stowarzyszenia należy aż 56% ŚDS-ów, reprezentowanych przez ich pracowników (zob. tab. 2). Jedną z pierwszych skutecznych kampanii stowarzyszenia była obrona przed przekazaniem przez władze centralne finansowania środowiskowych domów samopomocy samorządom. Pozostałe cele sformułowane przez stowarzyszenie zmierzają do zmiany otoczenia ŚDS-ów, tak by sprzyjało ono większej ich integracji ze społecznością lokalną. Te cele to:

• 
  tworzenie warunków do stymulacji rozwoju osób z zaburzeniami psychicznymi poprzez odpowiednią pomoc, leczenie, usprawnianie, edukację, uczestnictwo w kulturze, organizację czasu wolnego i inne;
  
• 
  organizowanie placówek pomocowych, pośrednictwa pracy i innych;
  
• 
  szerzenie w społeczeństwie wiedzy na temat samopomocy, wsparcia społecznego i problemów osób z zaburzeniami psychicznymi
  
• 
  stworzenia warunków do samokształcenia członków stowarzyszenia.
  

Kolejnym wyzwaniem dla stowarzyszenia jest proces standaryzacji środowiskowych domów samopomocy, który jest koniecznością, ale jednocześnie może stanowić ogromne zagrożenie dla działań innowacyjnych podejmowanych w niektórych domach, jak również dla samopomocowego charakteru pracy. Wydaje się, że cel kontroli ŚDS-ów można osiągnąć przez wprowadzenie wymogu tworzenia programów działania przez poszczególnych pracowników, tak jak proponuje to Powiślańska Fundacja Społeczna prowadząca modelowy Środowiskowy Dom Samopomocy oraz Środowiskowy Program Readaptacji Społecznej (zob. ATLAS 11-9).

Członkowie ogólnopolskiego stowarzyszenia mają za sobą wiele działań samoorganizacyjnych podejmowanych na płaszczyźnie lokalnej. Rezultatem jest powołanie przy środowiskowych domach samopomocy wielu lokalnych stowarzyszeń ochrony zdrowia psychicznego, tak stało się m.in. w Olecku, Hajnówce, Hrubieszowie, Łęcznej, Puławach czy też w Ciechanowie. Stowarzyszenia te gromadzą osoby z zaburzeniami psychicznymi, ich rodziców, opiekunów, sympatyków, jak również profesjonalistów, którzy razem tworzą grupę oparcia społecznego. W takiej wspólnocie osoby z zaburzeniami psychicznymi uzyskują możliwość wejścia w życie społeczne.

Inną ciekawą formą oparcia społecznego, która jest zintegrowana zarówno z działaniami ŚDS-ów, jak i stowarzyszeń, są kluby samopomocy o wdzięcznych nazwach np. Przystań, Grupa Serce, Być Razem, Bratek, Amikus.

Organizowane corocznie przez tego typu stowarzyszenia i kluby „Światowe Dni Zdrowia Psychicznego” sprawiają, że władze zwiększają swoją wiedzę i są bardziej otwarte na problemy osób z zaburzeniami psychicznymi oraz ich instytucji oparcia społecznego. Promują one również wiele innowacyjnych inicjatyw, zaś sami użytkownicy środowiskowych domów samopomocy doświadczają własnych możliwości twórczych, mają także, tak bardzo im potrzebną, możliwość pomagania innym. W trakcie panelowej dyskusji, która towarzyszyła obchodom jednego z takich dni, jeden z jej uczestników, kierownik kliniki psychiatrycznej, wypowiedział znamienne słowa: „Pragnę państwu pogratulować tej konferencji, bo jest ona sukcesem, jesteśmy tutaj, bowiem wszyscy i urzędnicy administracji wojewódzkiej i prezydent naszego miasta, i przedstawiciele środowiska akademickiego, a przede wszystkim dziennikarze praktycznie wszystkich lokalnych mediów. Kiedy w przeszłości organizowałem takie dni jako kierownik kliniki, choć zapraszałem wszystkich, tylko nieliczni raczyli przyjść”. Wydaje się, że nadszedł czas by, wzmocnić stowarzyszenia, tak by mogły one stać się głównym realizatorem zadania, jakim jest prowadzenie środowiskowych domów samopomocy.

Na odrębną uwagę zasługuje ogólnopolskie Stowarzyszenie Koalicja na rzecz Zdrowia Psychicznego, ze swoimi Regionalnymi Zespołami, powstałe (28 X 1993 r.) z inspiracji Deklaracji Rady Europejskiej Światowej Federacji Ochrony Zdrowia Psychicznego - „Prawa Człowieka i Zdrowie Psychiczne”. Jest to struktura rzecznictwa interesów oraz platforma spotkania pacjentów, profesjonalistów, liderów organizacji pozarządowych i samorządowych. Odgrywa znaczącą rolę opiniotwórczą poprzez zorganizowanie od 1993 roku kilkudziesięciu tzw. Warsztatów Zdrowia. Poprzez takie przedsięwzięcia jak Projekt Nadzieja (1996 rok), badający sytuację osób z zaburzeniami psychicznymi w 66 domach pomocy społecznej i 24 szpitalach psychiatrycznych, zbadano możliwości a zarazem potrzeby otwarcia środowiskowego tych instytucji i ich potencjał tworzenia infrastruktury pomocy psychiatrycznej dla ludności określonych terenów. Były to istotne badania przed dokonanymi reformami samorządowymi w 1999 roku. Koalicja poprzez pracę zespołów i realizację takich m.in. programów jak: „Prawa i rzecznicy praw pacjentów”; „Środowiskowe domy samopomocy, mieszkania chronione”; „W poszukiwaniu nowych dróg rozwiązywania problemów społecznych” wpłynęła na rozpropagowanie szeregu działań samopomocowych i rzecznictwa interesów.

Tego typu działania są szczególnie istotne, jeśli zważyć na fakt, że osób z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi jest obecnie dziesięciokrotnie więcej niż dostępnych miejsc w środowiskowych domach samopomocy (zob. Tab. 3), a większość dużych szpitali, ze znacznym procentem pacjentów przebywających w nich ponad rok, nie uległa restrukturyzacji i nie tworzy się dostatecznej liczby małych oddziałów przy szpitalach rejonowych.

Tab. 3. Liczebność osób w instytucjach oparcia społecznego (w środowiskowych domach samopomocy - ŚDS i mieszkaniach chronionych - MCh) ze względu na rozkład terytorialny (województwa) i ze względu na rodzaj użytkowników - dane na koniec 2001 roku.

	Liczba	Faktyczna liczba użytkowników
Województwo	miejsc	osoby z zaburzeniami psychicznymi	osoby z upośledzeniem umysłowym	osoby autystyczne
Dolnośląskie	446	182	208	7
Kujawsko-pomorskie	410	196	210	1
Lubelskie	560	379	181	0
Lubuskie	484	156	349	0
Łódzkie	790	588	212	38
Małopolskie	598	411	264	0
Mazowieckie	963	396	467	0
Opolskie	290	65	219	6
Podkarpackie	573	281	308	0
Podlaskie	170	100	70	0
Pomorskie	874	201	668	2
Śląskie	937	581	438	0
Świętokrzyskie	233	172	49	10
Warmińsko-mazurskie	437	209	206	7
Wielkopolskie	754	380	384	0
Zachodniopomorskie	477	128	349	0
Razem	8996*	4425	4582	71

* w połowie 1998 roku według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w 184 ŚDS-ach 5,5 tys. miejsc (Juros 1999).

Obserwujemy szybki przyrost zarówno samych domów, jak i dostępnych miejsc. Jednak, jak zauważa znany psychiatra Stanisław Pużyński (1999) „część polskich psychiatrów wykazuje niestety niezbyt duże zainteresowanie tą cenną formą pomocy osobom chorym psychicznie”. Wynika to według tego autora po części z podległości tego typu instytucji Ministerstwu Pracy i Polityki Społecznej, a nie Ministerstwu Zdrowia. Według tego samego autora istotną rolę w pomocy osobom chorym psychicznie odgrywają organizacje pozarządowe.

Osobnej analizy wymaga zagadnienie centrów interwencji kryzysowej świadczących specjalistyczne usługi, zwłaszcza psychologiczne, prawne, hotelowe, które są dostępne całą dobę - osobom, rodzinom i społecznościom będącym ofiarami przemocy lub znajdującym się w innej sytuacji kryzysowej - w celu zapobieżenia powstawania lub pogłębiania się dysfunkcji tych osób, rodzin lub społeczności. Zgodnie ze zmianami podjętymi na mocy Ustawy z dnia 29 grudnia 1998 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z wdrożeniem reformy ustrojowej państwa (Dz. U. z dnia 30 grudnia 1998 r.), zmieniono zapisy w zakresie Art.13. w Ustawie z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 1998 r. Nr 64). Zgodnie z tymi zapisami reforma administracyjna przypisująca zadanie organizowania interwencji kryzysowej 370 powiatowym centrom pomocy rodzinie, stworzyła nowe możliwości dla terenów wiejskich i mniej zurbanizowanych (dotychczas centra interwencji kryzysowej były tworzone w dużych aglomeracjach: Kraków, Warszawa, Katowice, w których znaczącą rolę odgrywa współpraca z organizacjami pozarządowymi, a nawet jak w przypadku Krakowa to organizacje pozarządowe były inicjatorami i jednymi z realizatorów całego systemu interwencji). Brak zabezpieczenia środków budżetowych sprawia, że zadanie to pomimo wielu wysiłków organizacji pozarządowych nie jest szerzej realizowane.