Współpraca administracji publicznej I organizacji pozarządowych

3. Inicjatywy systemowe samorządów - przykład Warszawy

Duże znaczenie dla rozpropagowania nowych wzorów w zakresie oparcia społecznego maja innowacyjne rozwiązania realizowane w środowisku warszawskim. Obok działań Powiślańskiej Fundacji Społecznej, cieszącej się dużym autorytetem zarówno władz samorządowych, jak i profesjonalistów, jest podejmowanych szereg innych inicjatyw.

Niezwykle istotną rolę w zakresie profilaktyki zaburzeń psychicznych odgrywa dostępność do informacji. Środowisko organizacji pozarządowych ma w tym zakresie znaczące sukcesy. Jednym z dobrych przykładów jest warszawski Informator o usługach w zakresie zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży w gminie Warszawa-Centrum (Derezińska i inni 1998), obrazuje on zakres usług, jakie oferuje m.in. sektor pozarządowy. Informator powstał przy współpracy Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, Banku Danych o Organizacjach Pozarządowych KLON/JAWOR, Rodzinnego Ośrodka Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży oraz Wydziału Pomocy Społecznej i Zdrowia Gminy Warszawa-Centrum. Wszechstronnie opisuje on potencjał tej dużej i skomplikowanej aglomeracji. Na 258 placówek, ujętych w informatorze, działających na rzecz zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w gminie Warszawa-Centrum, 69 jest prowadzonych przez organizacje pozarządowe (51 przez stowarzyszenia, a 18 przez fundacje).

Istotną rolę dla wypracowania modelu współpracy samorządu z organizacjami pozarządowymi odgrywają inicjatywy Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. W połowie lat dziewięćdziesiątych, instytut zorganizował swój oddział dzienny w budynku przekazanym przez władze dzielnicy Mokotów Stowarzyszeniu Rodzin Osób z Zaburzeniami Psychicznymi „Integracja” (którego powstanie zainicjowano w trakcie spotkań zorganizowanych w instytucie). Pod patronatem Stowarzyszenia działa Klub „Amikus”.

Za Marią Załuską warto prześledzić zakres działań środowiskowych podjętych przez rejon IV Kliniki Psychiatrycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Rejon liczy około 139 300 mieszkańców, obejmuje część Gminy Targówek z osiedlem Bródno (72 000 mieszkańców) oraz całą gminę Białołęka (57 300 mieszkańców). Wskaźnik liczby łóżek psychiatrycznych (na 10 000 mieszkańców) na tym terenie jest najniższy w Warszawie i wynosi 3,87 (o wiele mniejszy od średniego krajowego - 9,1). Klinika od kilku lat współpracuje z władzami gminy Targówek, pomocą społeczną i organizacją pozarządową - Stowarzyszeniem POMOST - w tworzeniu systemu opieki środowiskowej dla przewlekle psychicznie chorych. Oddział psychiatryczny przy Wojewódzkim Szpitalu Bródnowskim pełni funkcję oddziału rejonowego. Liczba pacjentów chorych i z zaburzeniami psychicznymi, w ciągu roku (w latach 1996-1997), wynosiła 370 osób. Alternatywą wobec leczenia szpitalnego jest leczenie w psychiatrycznym oddziale dziennym, lub intensywne leczenie psychiatryczne w domu, prowadzone przez Zespół Leczenia Domowego, z codzienną, w razie potrzeby, wizytą lekarza, psychologa, pielęgniarki. Na osiedlu Bródno w ostatnich latach, dzięki zaangażowaniu środowiska psychiatrycznego, władz gminy Targówek, pomocy społecznej i Stowarzyszenia POMOST powstał system środowiskowego oparcia społecznego dla ponad 100 osób (środowiskowy dom samopomocy, usługi opiekuńcze w domu, klub pacjenta i warsztat terapii zajęciowej). Kolejnych 70 osób korzysta ze spotkań klubowych w godzinach popołudniowych. Mało sformalizowane spotkania klubowe są dla wielu z tych osób, mających znaczne trudności w kontaktach społecznych, najłatwiejszą formą pomocy. Wszystkie osoby są równocześnie pacjentami ambulatorium Zespołu Leczenia Domowego lub pacjentami rejonowej poradni zdrowia psychicznego, a w razie zaostrzenia choroby leczeni są na oddziale hospitalizacji domowej, dziennym lub całodobowym. Lekarze pracujący na oddziale całodobowym zauważają zmniejszenie obłożenia łóżek szpitalnych od czasu, w którym zaczął funkcjonować cały przedstawiony system placówek opieki środowiskowej prowadzony przez instytucje samorządowe i organizacje pozarządowe działające w sferze pomocy społecznej.

4. Relacje władz samorządowych z organizacjami pozarządowymi

Relacje między administracja a organizacjami pozarządowymi działającymi w obszarze zdrowia psychicznego określają dwa zasadnicze czynniki. Pierwszy jest związany z wdrażaniem uregulowań prawnych związanych ze współpracą administracji z organizacjami pozarządowymi. Drugi łączy się ze stanem systemu ochrony zdrowia (stan medycyny). Pierwszy czynnik jest ukształtowany przez ramy Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, która akcentuje kwestie związane z profilaktyką i społecznym kontekstem zaburzeń psychicznych. Fakt umożliwienia organizacjom pozarządowym realizowania zadań wynikających z ustawy o ochronie zdrowia psychicznego oraz wydzielenie z zakresu ochrony zdrowia psychicznego zagadnień niepodlegających bezpośrednio sferze oddziaływań medycznych sprawiło, że pomimo braku działań zmierzających do wdrożenia zapisów ustawy przez inne resorty, w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych powstało kilkaset ŚRODOWISKOWYCH DOMÓW SAMOPOMOCY. Powstały one, w zdecydowanej większości, jako „zadania zlecone gminom przez administrację rządową w ramach pomocy społecznej” (art. 9.4). Zapisy art. 1b sprawiły, że organem prowadzącym wiele środowiskowych domów samopomocy są organizacje pozarządowe, a przy wielu ŚDS-ach prowadzonych przez samorządy powstały stowarzyszenia.

Podejmują one działania zmierzające z jednej strony do włączenia osób z zaburzeniami psychicznymi w szerszy nurt życia społecznego, z drugiej strony zabiegają o większe otwarcie społeczne na te osoby, poprzez innowacyjne przedsięwzięcia takie jak „Teatr prawd dziwnych” zainicjowany przez Łęczyńskie Stowarzyszenie na rzecz Zdrowia Psychicznego czy też Galerię Sztuki „Sienna 5” oraz kawiarnię „Miodowa 9”. Inicjatywy tego typu dają możliwość prezentowania swej twórczości, są również miejscem pracy chronionej dla osób z zaburzeniami psychicznymi

Drugi czynnik jest uwarunkowany medykalizacją służby zdrowia, co znajduje wyraz w tym, że środowiska medyczne określają częstokroć ustawę o ochronie zdrowia psychicznego jako ustawę psychiatryczną, wyłączając ze swych bezpośrednich zainteresowań i działań szeroki zakres oddziaływań profilaktycznych. Natomiast system finansowania realizowany w oparciu o ustawę o ubezpieczeniu zdrowotnym wspiera jedynie działania typowo medyczne. Nazwa „kasa chorych”, jako realizator ustawy sprawia, że urzędnicy zapominają, niezgodnie z zapisami ustawy, o finansowaniu działań prozdrowotnych. Niestety, zamiast udoskonalać funkcjonowanie dysponowania finansami, Ministerstwo Zdrowia wraca do modelu centralnego i budżetowego.

Również usytuowanie rzecznika Praw Pacjenta przy kasach chorych sprawia, że de facto jest on rzecznikiem praw interesów kasy. Nie są w pełni realizowane zapisy ustawowe obligujące Kasy do współdziałania z samorządem i organizacjami pozarządowymi i grupami samopomocy. Tym samym władze samorządowe mają niewielkie kompetencje w zakresie budowania systemu ochrony zdrowia psychicznego (głównie ograniczenia finansowe).

Organizacje pozarządowe realizujące zadania ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w zakresie pełnej współpracy z samorządem potrzebują wsparcia zewnętrznego. Podstawowe problemy, z którymi się stykają, odróżnienia kwestii związanych z zarządzaniem organizacją od zarządzania prowadzonym ośrodkiem oparcia społecznego. Istotną kwestią jest współpraca z samorządem w zakresie prowadzenia programów i ośrodków oparcia społecznego. Z jednej strony współpraca ta wymaga formalnych uregulowań (przygotowywana ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie), z drugiej strony podniesienia kompetencji zarówno formalnych, jak i merytorycznych władz rządowych i samorządowych w zakresie tworzenia systemu oparcia społecznego oraz powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych na swoim terenie. W województwie lubelskim jedynie 5 z 24 powiatów posiada takie strategie, niestety tworzone bez dostatecznego dialogu społecznego z organizacjami. W procesie tym powinno dochodzić do dialogu społecznego i obywatelskiego, w którym organizacje pozarządowe są elementem koniecznym procesu tworzenia, realizowania, monitorowania i ewaluowania lokalnego, regionalnego, jak i ogólnopolskiego systemu oparcia społecznego.