Turkish Studies

 

 

 

 

 

 

 

 

Salar Türkçesinde Zarf-Fiilli…                                             505

               

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/4 Fall 2010 

 

 

ön bölge   ←   YÜKana 

Br bo:sor di:mir zorahnie da:hınçana zi:mi:n cuyinä girär - 

sowän-(tese/tutiĢ) „Bir yaĢlı, demir Ģapkayı takınıp yerin altına girer. 

(-saban-)‟ 

[  br  bo:sor  di:mir  zorahnie  da:hnçana]    +    [zi:mi:n  cuyinä 

girär] 

 

 

zp 

 

 

 

ana cümle  

Go:zä  hahdnie  aşçana  öhamiaş.  (tesa/ahtov)  „Kuzu  kağıdı 

açıp okumuĢ.‟ 

[go:zä hahdnie aĢçana]  +  [öhamiaĢ] 

 

zp  

                  ana cümle 

Salar  Türkçesinde  zarf-fiili  yan  cümle  ana  cümlenin  ön 

bölgesinde yer almakta ve bu cümlenin yüklemi kendinin açtığı istem 

boĢluklarını  doldurmaktadır.  Ancak  az  da  olsa  yüklemin  arka 

bölgesinde yer alabilen zarf-fiilli parçalara da rastlanabilir.  

 

CÜM [ zp […+ZFek] +FĠĠLbt]  

← 

← Anlamlandırma yönü 

→   → Dizim Yönü 

Anlamlandırma yönü sondan baĢa doğrudur. 

Taŋ  a‟kunc‛uh  toγmış.  (te/11/uci)  „(o)  Tan  atmadan,  (tan 

atmaya yakın) doğurmuĢ.‟ 

[[ taŋ a‟-kunc‛uh ] +  toγ[ø]mıĢ] 

   tan at(-)-ZF   doğ(ur)-GEÇdol 

TeniĢev  Salarsky  Yazık„ta  Salar  Türkçesindeki  zarf-fiil 

iĢaretleyicilerini altı baĢlık altında verir; [-a/-e] -ken anlamında; [-ø,-p] 

sıralama fonksiyonunda; [-cana] -dıktan sonra anlamında; [-γunc‛uh] 

-ıncaya  kadar/-madan  anlamında;  [-γanı/-γane;-γalı/-gale]  -dıktan 

sonra,  -ınca  anlamında;  [-γuĢli/quĢli;-geĢli/keĢli]  -ken  anlamındadır 

(SY: 34-35). 

1.1.  Ana  Yüklemin  Ön  Bölgesinde  Yer  Alan  Zarf-fiilli 

Parçalar 

Türk  dilinin  yapısal  dizim  özelliklerine  uygun  olarak  ana 

cümle  yükleminin  istem  boĢluklarından  birini  dolduran  zarf-fiilli 

parça Ģeklindeki öge cümleler ana yüklemin ön bölgesinde bulunur. 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

506                                                            Gülsün MEHMET

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/4 Fall 2010 

 

 

 [ … zp [FĠĠL+ZFek]+[FĠĠLana+ZAM/KĠP+ø]] 

Tamden  enparjinen  pahma  pa:miş.  (te/60/mın)  „Damdan 

atlayıp (atlayarak) bakmaya gitmiĢ.‟ 

Sen  yetgudane/yetguda  mana  şin  gel.  (sg:  78)  „Sen  (oraya) 

ulaĢtığında bana mektup yaz.‟ 

O:  toγsa,  keĭşoŋa  peg  ya:nına  polıma  va:miş.  (te/41/éy) 

„Oğlan doğunca, (adam) Ģehre beyin yanına haber vermek için gitmiĢ.‟ 

1.2.  Ana  Cümle  Yüklemi  İçinde  Yer  Alan  Zarf-fiilli 

Parçalar 

Bu  tür  cümlelerde  zarf-fiil  konumundaki  fiil,  dizimde  ana 

fiilin  yerindedir,  ana  fiil  ise  zarf-fiil  görünümündedir.  Nitekim  sonda 

bulunan öge bir yardımcı fiil ya da tasviri fiil konumundadır: 

 [[FĠĠLana+-p / ø ] + [FĠĠLyrd/tasv]] = YÜKana 

Yahşi yira ta:ş kişten kumış uş sıdır üçle kelci inisına verci. 

(te/2/uci)  „Ġyi  arkadaĢı  yabancı  birinden  üç  gümüĢ  sıdır  ödünçledi, 

küçük erkek kardeĢine verdi.‟ 

[ üçle-(p) kel-ci ] 

FĠĠLana-ZF + FĠĠLtasv-ZAM 

Avusın oyina akiĭmiş. (te/11/uci) „Oğlanı evine getirmiĢ.‟ 

İnci  yer  ahtarsa,  savane  tüz  çıhva:miş.  (te/52/ulla)  „Sonra 

toprağı sürerken (oğlanın) sabanı düz gitmiĢ.‟ 

Pu yaŋzını keĭşaŋa futırpa:miş. (te/52/ulla) „Bu resmi Ģehre 

uçurup götürmüĢ.‟ 

Qaynabasına bir zanze ahpamie:ş. (tese/dum) „Kaynanasına 

bir tabak götürmüĢ.‟ 

O:  oĭleluh  apa:miş.  (te/37/eyşe)  „Oğlan,  öğlelik  (öğle 

yemeği) götürmüş.‟ 

Yu:tuŋden çıhkiĭmiş. (te/21/altı) „Mağaradan çıkmıĢ.‟ 

TeniĢev bu tür fiil kurulumlarını kelime yapımı bölümünde 

fiil  türetme  yöntemleri  içinde  çatı  ekleri  ile  ele  almıĢtır,  ohutos- 

„sonuna dek okumak‟ < ohup + tos „bitirmek‟; piçtiver- „biri için bir 

şey  yazmak‟  <  piçtip  ver-  „yazıp  vermek‟;  cıhkiy-  „aniden  ortaya 

çıkmak‟ < c‛ihip kel- „gelmek‟; c‛ihpar- „gitmek, uzun süre‟ < c‛ihip 

par „göndermek ( SY: 40/41). 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

Salar Türkçesinde Zarf-Fiilli…                                             507

               

 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature  

and History of Turkish or Turkic   

Volume 5/4 Fall 2010 

 

 

1.3. Bitimsiz Bir Fiile (zarf-fiile) Bağlı Zarf-fiilli Parçalar 

Salar  Türkçesinde  kimi  zarf-fiili  önermeler  baĢka  bir  zarf-

fiilli önermenin katılanı olabilirler: 

[[ [zp]+zp ] + YÜKbt ]] 

Yirça  pür  yürina  yessa  po:sç(ı)h  ı:zä  taγän  salçanä  yiba. 

(tese/kos) „Yürüyüp bir yere ulaĢtıklarınada yaĢlı baba kendi bulamaç 

yapıp yiyor(muĢ)‟  

 (i) [[[ yirça] pür yürina yessa] po:sçIh ı:zä taγän salçanä ] yiba  

 (ii) [[ yirça] pür  yürina  yessa] po:sç(ı)h ı:zä taγän salçanä ] 

ZRFtü    

         YÜKbm 

 (iii) [[yirça] pür yürina yessa] po:sç(ı)h ı:zä taγän salçanä] 

 

 

ZRFtü   

                    YÜKbm 

Bosä  gurγanä  zaqärçanä  cameş.  (tese/KOS)  „YaĢlı  baba 

(oğlanı) görünce bağırarak (ağabeyleri) çağırmıĢ.‟ 

[posä [[gurγanä] [zaqärçanä]] cameĢ] 

posä [[gurγanä]   [zaqärçanä] 

 

  ZRFtü  YÜKbm 

2. Zarf-fiilli Parçanın Dış Yapısı 

2.1. Basit Zarf-fiili Parça  

Tek  bir  sözcükten  oluĢan  zarf-fiili  parçadır.  Bu  tip  zarf-fiil 

cümlelerinde bitimsiz fiilin katılanları cümlenin üst yapısına taĢınmaz, 

Salar  Türkçesinde  fiilimsilerle  cümle  baĢlatımı  yaygındır,  bu  cümle 

baĢı fiilimsilerinin fiilleri bir önceki cümlenin ana yüklemidir: 

Vu hellur uş yüz çaŋnamiş. Çaŋnaγu ki:ĭmiş öyina. (te/37/éy) 

„O, para üç yüz (üç yüz para) biriktirmiĢ. Biriktirince gelmiĢ evine.‟ 

[… çaŋna-miĢ] + [çaŋna-γu 

    YÜKana 

 

ZF 

Eti:gu  a:tıkune  apası  o:cuhnige  a:tına  faŋnec‛eler  va:miş. 

Varsa,  o:c‛uh  ehmegine  paγaγa  veĭmiş.  Paγaγa  vegine  paγa  kiş 

ka:ma:sur.  (te/45/éy)  „Böyle  söyleyince  ertesi  gün  baba  oğlanın 

arkasından  gizlice  gitmiĢ.  Gitse  (ki)  oğlancık  ekmeğini  kurbağaya 

vermiĢ. Kurbağaya verir vermez kurbağa adam gibi olmuĢ. 

---