Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/4 Fall 2010
SALAR TÜRKÇESİNDE ZARF-FİİLLİ ÖGE CÜMLELER
VE ZARF- FİİLL İŞARETLEYİCİLERİNİN GÖRÜNÜMÜ
Gülsün MEHMET
ÖZET
Türk dilinde derin yapıda (deep structure)
çekimlenmiş olan, şekilce bağımsız, bitmiş (finished)
önermelerin yüklem çekirdekleri, üst yapıda (sentaktik
düzlemde) Türkçeye özgü işaretleyiciler ile ögeleştirilir
(infinitization) ve ilgili olduğu sentaktik başa (syntactic
head) bağlanır. Bu öge cümleler klasik gramerlerde isim-
fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil cümleleri olarak adlandırılır. Zarf-
fiil işaretleyicileri Türk dilinin birleşik yapılı cümle
kurulumuna temel oluşturur. Türk dilinde zarf-fiil
işaretleyicileri yargı sıralayıcısı (judgements sorter), ana
yüklemdeki hareketi türlü yönlerden tasvir eden,
tamamlayan, tarif eden bir çeşit aksiyon türü (action art)
kurulumu ya da modal fiil bileşeni (modal verb items)
olarak görev alır. Günümüzde Çin Halk Cumhuriyetinin
Qing-hai (Çing-hai) eyaletinde 100 bine yakın Salar
Türkü tarafından konuşulmakta olan Salar Türkçesinde
isim-fiilli ve sıfat-fiilli birleşik cümle yapısı zayıflamasına
karşın, zarf-fiilli birleşik yapılı cümle kurulumu sağlam
bir şekilde işler görünmektedir. Salarcada bağlaçlarla
kurulan birleşik yapılı cümle tipine rastlanmaz.
Aksiyonlar son derece zengin zarf-fiil işaretleyicileri ile
birleştirilir. Ayrıca zarf-fiil işaretleyicileri Salarca için
mevcut ağızların tespiti ve bunun yanı sıra karma
lehçelik özellikleri yansıtması açısından da ilgi çekicidir.
Anahtar Kelimeler: Zarf-fiil cümlesi, tasvir fiili,
Salarca birleşik cümle
Dr. Gazi Üniversitesi ÇağdaĢ Türk Lehçeleri Bölümü
gmehmet@gazi.edu.tr
Salar Türkçesinde Zarf-Fiilli… 503
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/4 Fall 2010
FRAME SENTENCES WITH ADVERB-VERB AT SALAR
TURKISH AND VIEW OF ADVERB-VERB MARKERS
ABSTRACT
At the Turkish language, non finite, structural
independent, finished, verb cores are infinitized by the
markers which are appropriate to Turkish with upper
structure (at a syntactic level) and connected to the
concerned syntactic head. These frame sentences are
called as verbal noun, verbal adjective and verbal adverb
sentences at the classic grammar. Verbal adverb markers
make up the basis of the forming a compound structured
sentence at the Turkish language. Verbal adverb markers
at the Turkish language, take in charge as a kind of
action art’s installation or modal verb items which is
complementary and describes judgment sorter, depicture
of the main verb’s movement from all sides. Nowadays,
although the structure of verbal noun and verbal
adjective compound sentence at the Salar Turkish which
is being spoken by 100.000 (one hundred thousand)
Salar Turk at the Qing – hai state of People’s Republic of
China becomes less, verbal adverb structured sentence
forming looks like working strongly. There is not any
compound sentence which is formed with conjunction at
Salar language. Actions combine the rich verbal adverb
markers. Furthermore verbal adverbs are so interesting
from the point of detecting the existing local dialect for
Salar language and reflecting the characteristics of mixed
dialect besides this.
Key Words: Verbal adverb sentence, modal verb,
Salar language, compound sentence.
0. Zarf-fiiller
Bağımsız cümleleri ögeleĢtiren, ana cümlenin yüklemini
türlü yönlerden tasvir eden, zaman kavramı da taĢıyan morfolojik
yapılar zarf-fiil ekleri olarak adlandırılır. Johanson, temel ögeleri
belirginleĢtirmesi nedeniyle zarf-fiil cümlelerini uydular (satellites)
olarak adlandırır (Johanson 2002: 13). ÇekimlenmiĢ bitmiĢ bir
yüklemcil ögeye sahip cümle ana cümle ya da temel cümledir. Yan ya
da tamamlayıcı cümleler ki bunlar üst yapıda bitmemiĢ görünümdeki
yüklemlere sahiptir, bu tür cümleler bir veya birden fazla olabilir. Bu
504 Gülsün MEHMET
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/4 Fall 2010
bitimsiz (nonfinit) dil birlikleri birbirleriyle bağlılık (hypotaktische
Beziehung) ya da eĢitlik iliĢkisi (papataktische Beziehung) içinde
bulunabilirler (Johanson 1975, Uğurlu 99: 23). ġöyle ki kimi zarf-fiil
ekleri yan cümleleri çeĢitli iĢlevlere sahip tümleçlere dönüĢtürür,
kimileri ise yalnızca cümleleri birbirine bağlar. Kimi zarf-fiil ekleri
cümlede yüklemi nitelemez ya da modifiye etmez; yani baĢ cümlede
semantik değiĢiklikler meydana getiren önermesel kısıtlayıcı bir
düĢünce olarak kullanılmaz sadece yan cümleyi ana cümleye bağlar, [-
Ip] gibi (Johanson 1998: 64). Temel iĢlevleri bakımından zarf-fiil
eklerini iki ana bölüme ayırırız:
Sıralayıcı
Zarf-fiiller:
Bunlar
birleĢik
cümlelerde
yüklemlerin oluĢ sırasına göre dizilmesini sağlar. Örneğin Türkiye
Türkçesinde -p iĢaretleyicisi yüklem sıralayıcısı olarak geniĢ kullanım
alanına sahipken Salar Türkçesinde pek çok bölgede bu iĢlevini
yitirmiĢtir, Ucirem bölgesinde -p zarf-fiil iĢaretleyicisi üst yapıda
kullanımdan kalkmıĢtır, sıralama iĢlevi bu bölgede yerini [da]
partikeline bırakmıĢtır (bk: -p ĠĢaretleyicisi ve ĠĢlevleri)
Tamamlayıcı ya da Modifiye Edici Zarf-fiiller: Bu tür
iĢaretleyiciler yan cümle ile ana cümle yüklemi arasında çeĢitli
semantik bağlantılar kurar; sebep, zaman, sınırlama, birliktelik, şart
vb (Johanson 1998: 64).
Zarf-fiilli cümleler (converb clauses) zarfsal aksiyon
cümleleridir, temelinde zarf-fiil iĢaretleri vardır, bunlar genelde tek
iĢlevlidir. Kimi cümlelerde yan cümle ve ana cümlenin birinci
katılanları farklı olabilir (Türkçe ve Yakutçada) bu durumda cümlede
özneyi bildiren özel iĢaretler kullanılması gerekir (Johanson 1998:
64).
Sıfat fiillerin azlığına karĢın Salar Türkçesi zengin bir zarf-
fiil varyasyonuna sahiptir. Ġsim-fiil ve sıfat-fiillerde görülen varyant
zayıflaması zarf-fiillerde gözlemlenmez. Salar Türkçesindeki zarf-
fiilli cümleler ile sıfat-fiilli cümleler arasındaki bu sayısal dengesizlik
cümlelerin kurulumundaki basit ya da kompleks iĢlem özelliklerine
bağlı olabilir.
1. Salar Türkçesinde Zarf-fiili Parçanın Cümledeki Yeri
Türkçede yönetilen ögeler yöneten ögelerin ön bölgesinde
(in vorfeld) bulunur:
1
[…[ zp ] + [ ana cümle ]]
1
Zarf-fiiller iĢlenirken Mustafa Uğurlu‟nun (1999) Memluk Türkçesinde Zarf-
Fiilli Parçaların Dizimi adlı çalıĢmasındaki baĢlıklandırma Ģeklinden yararlanılmıĢtır.
Dostları ilə paylaş: |