TəRTİBÇİDƏN

bəylərbəyisindən Uşacıq kəndinin yuxarısınadək, Tərtər çayı sahilində 
Kolanıların məskəni olan Göyçə sərhədinə kimi İrəvan hakimindən aldı. 
Vaxtilə Xudafərin körpüsündən Kürək çayına kimi ərazi Gəncə 
bəylərbəyilərinə tabe idi. İki-üç ilin müddətində, yəni 1755-1757-ci 
illərdə bu qeyd olunan yerləri onların  əllərindən alıb öz ixtiyarlarına 
keçirdi. 
Bundan başqa Kəngərliləri Naxçıvandan olan bir minbaşıya, Gür-
cüstan elindən olan Dəmirçi Həsənli, Çinli tayfalarını da başqa min-
başıya tabe etdi. 
Bunların hamısını öz yanına çağırıb, onlara Qarabağda yer verdi. 
Onlar həmişə Pənah xana ürəklə və sədaqətlə xidmət edirdilər və heç vaxt 
onlarda Pənah xana qarşı xəyanət və ya inadcıllıq görünmürdü. Əsil Elat - 
Qarasuvay, Taxtaqapı, Cavanşir, Otuzikilər və  Kəbirli eli idi. Bunlar 
hamısı  Pənah xanın itaətindəydi. Cavanşir və Otuziki mahallarının 
əhalisindən bəzi vaxtlar müxtəlif xəyanətlər görünürdü. 
Az vaxtda Pənah xan Gəncə, Qaradağ, Ərdəbil, Naxçıvan hakimlərini 
və xanlıqlarını özünə tabe edib, itaətə  gətirdi. Pənah xan vilayətlərin 
bəzilərində onların öz adamlarından hakim və başçılar təyin etdi. 
Vilayətin hər birinin adlı-sanlı adamlarının uşaqlarından və qadınlarından 
gətirib Tərnəküt qalasında əmanət saxlayırdı. 
 
ŞUŞA QALASININ BİNASI, 
QACAR MƏHƏMMƏDHƏSƏN XANIN 
ŞUŞA QALASINA HÜCUMU VƏ 
MƏQSƏDƏ ÇATMADAN GERİ QAYITMASI 
 
Qacar Məhəmmədhəsən xanın istiqlaliyyət xəbəri İran, Azərbaycan və 
Mazandaran vilayətlərinə çatan kimi Pənah xan təşvişə düşdü. Çünki 
Nadir şahdan sonra Məhəmmədhəsən xanın qardaşı oğlu Adil şah sərdar 
Əmiraslan xan ilə dostluğu möhkəmlətmişdi. Buna görə  də 
Məhəmmədhəsən xana onların ziddinə getmək və onlarla düşmənçilik 
etmək çox çətin idi. Eyni zamanda ətraf xanlardan da arxayın deyildi. 
Daxildə  də düşmənlər çox idi. Əgər o başqalarının təhriki ilə Qarabağa 
hücum etsə idi, bunun nəticəsində ancaq onun eli və adamları düşmən 
ayağı altında  əziləcəkdi. Yaxşı demişlər: “Olacaq hadisənin qarşısını 
yalnız hadisə baş verməzdən qabaq 
 22

---

almaq gərək”. O öz vəzir-vəkilləri ilə məsləhət etdi, bu qərara gəldilər ki, 
gözəl, səfalı  və  xətasız bir yerdə qala tikdirsinlər. Soraqlaşdıqdan və 
axtarış etdikdən sonra Məlik Şahnəzərin bələdçiliyi və nümayəndəliyi ilə 
əhalinin indiki yaşayış yeri olan Şuşa qalasının yerini müəyyən etdilər. 
Bu yeri Pənah xan özü gedib gözü ilə görmüş  və  hər cəhətdən 
bəyənmişdi. Lakin ərazinin ortasından su axmadığı üçün bir neçə yerdə 
quyu qazdırdı  və bu quyulardan çoxlu su çıxdı. Bundan sonra 1166 
(1752)-cı ildə  Pənah xan xoş bir gündə  Şuşa  şəhərinin təməlini qoydu. 
Şəhər cənub-qərbdən,  şimal-şərqdən, həmçinin qərb və  cənub tərəfdən 
piyada və qeyriləri üçün gediş-gəliş mümkün olmayan möhkəm hasar və 
təbii sıldırım qayalarla əhatə olunmuşdur. Divar çəkmək üçün şəhərin 
aşağı tərəfini və bir də şərq tərəfinin bəzi yerlərini ölçdülər. Bu işdə kənd 
əhli, mahalların məlikləri, ellərin başçıları ilə bir yerdə çalışaraq, beş 
arşın hündürlüyündə, iki arşın enində bir divar hördülər. 
Bu divardan nə top gülləsi, nə də başqa bir şey keçməzdi. Çünki divar 
daş və əhənglə bərkidilmişdi. Bu divarlardan dörd darvaza açdılar. Şimal 
və şərq tərəfdən olan darvazaya - Şuşa kənd darvazası deyilir. İki darvaza 
isə şimal ilə qərb arasındadır. Bunlardan birinə İrəvan darvazası, digərinə 
isə  Gəncə və Çiləbörd darvazası deyilir. Dördüncü darvaza isə dağılmış 
və hazırda onun yerinə divar tikilmişdir.  İndi isə  şəhərin ancaq üç 
darvazası var. 
Şuşa  şəhəri bina olandan sonra Pənah xan Şahbulaq qalasının  əha-
lisini, bəzi Qarabağ  və başqa kənd adamlarını köçürüb Şuşa  şəhərinə 
gətirdi, onlara burada yer verdi. Burada sikkəxana tikdirdi. Pənahabad adı 
ilə bir misqal vəznində gümüşdən pul sikkəsi vurdurdu. Sikkənin bir 
tərəfində Pənahabad, o biri tərəfində isə “La ilahə illəllah, Muhəmmədən 
rəsulullah” sözləri yazılmışdı. “Pənahabadın” altısı bir manat, səkkizi isə 
Qarabağ tüməni adlanırdı. 
Pənah xan Şuşa qalasını tikdirib qurtardıqdan sonra asudələşdi. Bir il 
bundan sonra belə bir xəbər gəldi ki, Qacar Məhəmmədhəsən xan İraq, 
Azərbaycan və başqa vilayətlərin  əhalisindən topladığı çoxlu qoşunla 
Qarabağ tərəfə, Şuşa qalası üzərinə basqın etmək fikrinə düşübdür. Pənah 
xan da özünə tabe olan ellərdə, Taxtaqapının və başqa kəndlərin işgüzar 
və döyüşə qabiliyyəti olan kişilərini  Şuşa qalasına toplayıb, düşmənə 
qarşı müqavimət göstərməyə  və  şəhərin müdafiəsinə hazırlaşdı. 
Məhəmmədhəsən xan da özünün çoxlu 
 23

---

qoşunu ilə  gəlib  Şuşa  şəhərinin  ətrafındakı Xatın arxı yanmda dayandı. 
Oradan yuxarı  tərəfə  hərəkət etməyə  cəsarəti olmadı. O, Pənah xanı 
tutmaq üçün müxtəlif hiyləyə əl atdısa da, bu iş mümkün olmadı. O biri 
tərəfdən də Qarabağ  əhli, onların qoşunları  və başqa dəstələr düşmənin 
mal-dövlətini  əlindən alıb zərər vurdular, hətta  əsgərlərin də atlarını 
əllərindən alıb, var-yoxunu qarət etdilər. Bunlar üçün azuqə  gətirənlərin 
yolunu kəsirdilər. Bu zaman Kərim xanın qələbəsi, istiqlaliyyəti və onun 
İran tərəfə olan yürüşü Məhəmmədhesən xanm qulağma çatdı. Bu xəbəri 
eşidən Məhəmmədhəsən xan İraqa getmək fikrindən  əl çəkdi. 
Məhəmmədhəsən xanm Tehran-dan gətirdiyi hasar topu adı ilə  məşhur 
olan iki böyük topu Xatm arxmda qalmışdı. O gedəndən sonra bu toplar 
Şuşa qalasma gətirildi. 1242 (1826)-ci ildə  Şuşa qalasmm qızılbaşlar 
tərəfindən mühasirəsi zamanı bu toplar rus əsgərlərinin  əlində idi. 
Əsgərlər lazım olan vaxt toplardan istifadə edirdilər. Şuşa qalası əhli gün-
gündən artırdı. Keçmişdə Pənah xanın zamanmda çəkilmiş qalanm qədim 
divarları 1214 (1799)-cü ildə dağılmışdı. İbrahim xanın dövründə və Rus 
döv-ləti zamamnda bilikli və  məlumath mühəndis və  bələdçilərin yaxşı 
planı  və  nəqşəsi üzrə  həmin divarlar bir verstdən artıq uzadıldı  və 
əvvəlkindən daha möhkəm bir divar çəkildi... 
Şuşa şəhərinin məhəllələri aşağıdakılardan ibarətdir:  
Mehrili, Qazançılı,  Əylisli, Çiləbörd Dərə, Aşağı  məhəllə, Qurdlar, 
Culfa, Quyuluq, Çuxur məhlə, Hacı Yusuflu, Merdinli, Cuhudlar, Saatlı, 
Mamayı, Xoca Mərcanlı, Çölqala və Hamamarası. 
 
PƏNAH XANIN BAŞQA XANLARLA BİRLİKDƏ 
İRAKLİ XAN TƏRƏFİNDƏN TUTULMASI 
 
Elə ki Məhəmmədhəsən xan müvəffəq olmayıb geri qayıtmağa 
məcbur oldu, Pənah xan özünün bacarıq və qabiliyyətini hiss etdi. 
Qaradağlı Kazım xanı, naxçıvanlı Heydər xanı, gəncəli  Şahverdi xanı 
yanına çağırıb, müşavirə etdi və belə bir qərara gəldi ki, Şirvanat 
vilayətləri və Dağıstan tərəfləri Hacı  Çələbinin ixtiyarına keçdiyi üçün 
ona tənbeh etmək lazımdır. O bizə heç etina etmir və heç bir işdə  də 
məsləhətləşmir və nə də yoldaşlıq edir, ona görə biz gərək
 
 
  
 
 24

---