Süleyman sani axundov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

Milli Kitabxana

439

kən  bir  böyük  gölməyə rast  gəldik.  Paltarımızı  soyunmağa  məcbur  olduq.  Su

gölmədə göbəyimizə kimi  çıxırdı.  Bir  az  suyu  araşdırmışdıq  ki,  Məmmədağa

səsləndi:

-

Bay, balıq əlimə dəydi!

-

Hanı,  hanı? - deyə mən  də onun  yanında  axtarmağa  başladım.  Bir  azdan

sonra mənim də əlimə bir uzun şey dəydi.

-

Nə uzun balıqdır... Söz ağzımızda yarımçıq qaldı. Qara zolaqlı, ucları diş-

diş bir ilan suyun üzünə çıxdı.

-

İlan! - deyə qışqırdım. Biz cəld Sudan çıxdıqda ilan da üstümüzə hücum

edərək quruya çıxdı. Lakin  gölmənin ətrafı  yamac olduğundan  sürüşüb  yenə suya

düşdü.  Bizim  qışqırığımıza  xırmandan  Tağı əmi  ilə bərabər  adamlar  töküldülər.

İlan sudan bir barmaq yuxarıda deşik tapıb başını oraya soxmuşdu. Adamlar kürək

ilə onu öldürüb sudan çıxartdılar. Tağı əmi ilana baxaraq dedi:

-

Yaxşı  salamat  qurtarmısınız.  Bu  ilan  gürzədir.  Çox  zəhərli  ilandır.

Görünür yuxarıdan sürüşüb suya düşmüşdür, sonra çıxa bilməmişdir.

Mən  Seyidlinin  çəpərlərində belə ilan  çox  görmüşdüm  və uşaqlar  ilə də

öldürmüşdüm.  Lakin  gürzə olduğunu  bilmirdim.  Bu  hadisəni  uzun  müddət  unuda

bilmədim.  Buna  səbəb  Krılovun  "Uşaq  və ilan"  təmsili  idi  ki,  uşaqlığımda

əzbərlətmişdilər. İndi də onu yadımda saxlamışam:

İstər ilan balıq tuta, ilan tutub bir uşaq,

Parçalanıb qorxudan o vaxtında dil-dodaq.

İlan baxıb uşağa aqil ol, deyib, əgər

Artsa belə cürətin, çox zərər sənə deyər.

Hifz elədi bu səfər allah səni, şükr qıl,

Bundan sonra zarafat etdiyini tanı, bil.

TALESİZ QUŞCIĞAZ

Taxıl  biçilib  döyülmüşdü.  Qalmışdı  dəyirman  işi.  Tağı əmi  asudə idi.

Günlərinin çoxunu ovda keçirirdi. Yaxında ov etdikdə məni də özü ilə aparırdı. Bir

gün  Məmmədağa  anası  ilə

Seyidliyə

getmişdilər.  Onlar  bir  də

axşam

qayıdacaqdılar. Tağı əmi dedi:

-

Dur, biz də onlar gəlincə bildirçin ovuna gedək.

---

Milli Kitabxana

440

Mən  bu  təklifdən  artıq  şad  oldum,  çünki  axşama  kimi  yoldaşsız  nə edəcəyimi

özüm də bilmirdim. Tağı əmi ov torbasını boynundan asaraq dedi;

-

Vəzifələrimizi  ayıraq.  Axtar  ilə Şəngül  bildirçini  izləyib  qaldıracaqlar,

mən də qırğını vaxtında vuracağam. O da ovu tutacaqdır.

Sən də onları bu torbaya dolduracaqsan.

Mən Tağı əminin sözünə gülüb dedim:

-

Mənim işim haımsından asandır.

Ov  üçün  uzaq  getmek  lazım  deyil.  Biçilmiş  tarlaların  küləşliyindən

bildirçinlərin "bit-billit" səsləri gəlirdi. Tağı əmi zəmilərə çatdıqda:

-

Axtar  tet!  Şəngül  tet!  Ha  burda,  ha  burda,  Şəngül  qaldı! - deyə tulaları

ovlatmağa  başladı.  Bu  gün  Şəngül  Axtara  üstün  gəlmişdi.  Birinci  ovu  qaldıran  o

oldu.  Tağı əmi  bildirçinin  başını  kəsib  mənə verdikdə Axtarın  ayağı  altından  bir

bildirçin  də qalxdı.  Qırğını  buraxmağa  fürsət  olmadı.  Bildirçin  uçub  yaxın  bir

kolun içinə girdi.

-

Eybi  yoxdur,  o  da  bizim  malımızdır,  hara  getsə axırda  sənin  torbanda

olacaqdır, - deyə Tağı əmi  kola  tərəf  üz  qoydu.  Bizdən  irəli  tulalar  yüyürüb  kola

çatdılar.  İkisi  də başlarını  kolun  içinə soxduqdan  sonra  dalı-dalı  çəkilməyə

başladılar. Bu vaxt biz onlara çatdıq.

-

Tağı əmi, tulalar nə üçün geri çəkildilər, - deyə soruşdum.

-

Yəqin  ilan  görmüşlər,  bu  saat  bilərik, - deyə Tağı əmi  kola  diqqətlə

baxmağa başladı. - Səhv etməmişəm, ilandır, özü də gürzə. Qıvrılıb yatmışdır. Bu

saat onu tutacağam, - deyə Tağı əmi qırğını mənə verdi.

Tağı əmi  ilandan əsla  çəkinməzdi.  Bir  balaca  ağac  ilə başından  basıb.  İndi  də

tənbəki cibindən çıxarıb içindən bir qədər qır çıxartdı. Sonra həmin çubuğun sapı

ilə ilanın  başından  basıb  boğazından  yapışdı.  Hazır  etdiyi  çubuq  qırını  ilanın

boğazına  salıb  onu  bir  qədər əlində saxladı.  Sonra  yerə qoydu.  İlan  hərəkətsiz

qaldı. Mən təəccüb edərkən Tağı əmi dedi:

-

İlanın  zəhərindən  başqaları  öldüyü  halda,  ilan  özü  tənbəkinin  qırından

zəhərlənib tələf olur. İndi bu ilan şişib kötük kimi olacaqdır.

-

Bunu  deyə Tağı əmi  ilanı  götürüb  kolun  üstünə qoydu.  Sonra  qırğını

məndən alıb:

-

Axtar tet! Şəngül tet! - deyə tulaları kola girməyə çağırdı.

Şəngül  ilanın  ölüsündən  də qorxaraq  kola  yaxın  düsmədi.  Axtar  isə özünü

kolun  içinə soxdu.  Lakin  bildirçini  orada  tapmadı.  Məlum  oldu  ki,  bildirçin  ilan

fəqərəsindən istifadə edərək özünü başqa yerə ver-

---

Milli Kitabxana

441

mişdir. Axtar da ovdan əl çəkən hərif deyildi. Tezliklə onun izinə düşüb tapdı. Tağı

əmi deyən kimi bu da bizim malımız oldu. Günəş qüruba enirdi. Torba da getdikcə

şişirdi.

- Daha  kifayət  edər, - deyə Tağı əmi  evə tərəf  döndü.  Bir  az  getmişdik  ki,

Şəngül ayağını qaldıraraq Tağı əminin üzünə baxdı.

-

Bu da Şəngülün xatiri  üçün, - deyə Tağı əmi qırğını ovcuna aldı. Şəngül

bunu gördükdə özünü bildirçinin üstünə atdı. Qırğı bu son bildirçini də tutdu. Tağı

əmi bunu qırğıya vermək istədikdə:

-

Tağı əmi, o bildirçini öldürmə, mənə ver, onu evə diri aparacağam, - deyə

rica etdim.

-

Yaxşı, al bunu. Torbadan bir bildirçin ver, qırğıya yedirdim.

Mən  Tağı əmiyə bir  ölü  bildirçin  verdim,  o  da  diri  bildirçini  mənə verdi.

Bildirçini  cibimdə əlimlə tutmuşdum.  Zavalı  heyvancığın  ürəyi  elə döyünürdü  ki,

deyəsən bu saat partlayıb, canı çıxacaqdı.

Fikrim  daim  bunda  olaraq  necə qayıdıb  ilan  olan  kola  çatdığımızı  bilmədim.

Tağı əmi ilanı göstərərək dedi:

-

Görürsən necə şişmişdir?

Mənim  yenə də fikrim  cibimdəki  quşda  olaraq,  ilana  məhəl  qoymadım.  Tağı

əmi məni fikirli görərək dedi:

-

Görürəm,  həm  yorulmusan,  həm  də acmısan,  beləmi?  Səbir  elə,  evə

yaxmlaşmışıq.

-

Yox, Tağı əmi, mən yorulmamışam, amma acmışam.

Yorulmağımı boynuma almadım ki, Tağı əmi bir də məni ova aparmaz. Lakin

məni qəmgin və pərişan edən cibimdəki quşcığaz idi, ona çox acıyırdım. İndi bunu

Tağı əmidən  almağıma  peşman  idim.  Bu  torba  başları  kəsilmiş  quşlara  heç  də

acımırdım. Onları bu diridən xoşbəxt hesab edirdim. Onlar ölüb getmiş, daha bir də

dirilib oxumayacaqlar, yuva tikib bala çıxarmayacaqlar... Yenə də quşcığazın ürəyi

döyünürdü. Bir an rahat olmurdu. Bu isə mənə təsir edirdi. Nə edim? Buraxımmı!

Onda  Tağı əmi  mənə nə deyər?  Məni  sevməz,  bir  də ova  aparmaz.  Yox,  bu

yaramaz, - deyə fikrimi  dəyişdirmək  istədim.  Lakin  cibimdəki  ürəyi  döyünən

heyvancıq mənim də üreyimin döyünməsinə səbəb oldu. Daha səbrim tükənmişdi.

Quşu  azad  etməkdən  artıq,  özümü  bu əzabdan  xilas  etmək  fikrində idim.  Axırda

belə bir hiylə gəldim: bir az Tağı əmidən geriyə qalaraq, əlimi cibimdən çıxarıb:

-

Vay,  yıxıldım! - deyə özümü  yerə atdım.  Bildirçin  cibimdən  çıxıb  pırıltı

ile  uçmağa  başladı.  Qırğı  bunu  gördükdə çırpınıb  Tağı əminin əlindən  çıxdı.

Ayaqlarından uzun qayış sallana-sallana bildir-

---

Milli Kitabxana

442

çini  tutub  yerə endi.  Tağı əmi  onu  qırğının əlindən  alıb  başını  kəsdi.  Sonra  iki

bölük edərək tulalara atdı.

-

Görürəm,  çox  yorulmusan.  Düz  yerdə ayağın  büdrəyir,  yerə yıxılırsan, -

deyə Tağı əmi gülməyə başladı. Mənim fikrim ölən quşda ikən, soruşdum:

-

Tağı əmi, tox qırğı da ov dalınca gedərmi?

-

Sənin quşun kimi bəxtsizlərin dalınca gedər, - deyə Tağı əmi təbəssüm ilə

cavab verdi.

QAYIBIN İTİ

Qayıb kişinin əvvəli mal-qaralı, qoyun-sürülü, dövlətli bir kəndli idi. Get-gedə

dövləti əlindən çıxıb bir cüt öküz, bir inək sahibi olmuşdu. Əvvəlki dövlətdən ona

Qaraqıllı  adlı  bir  çoban  iti  yadigar  qalmışdı.  Sonsuz  Qayıb  kişi  bu  köpəyi  övlad

kimi sevirdi. Hərgah bir adam ondan:

-

Qayıb əmi, arvadının ölümünü istərsən, yoxsa itinin? - deyə sual etsəydi:

-

Əlbəttə arvadımın, - deyə cavab  verərdi.  Qayıb  kişinin  bu  itə bir  belə

məhəbbət bağlaması hamını heyrətə gətirirdi. Səbəbini arayanlar deyirdilər  ki, bir

falçı  onu  inandırıb  ki,  nə qədər  Qaraqıllı  sağdır  sən  bir  zaman,  yenə irəliki  kimi

dövlət sahibi olacaqsan.

İtin özünə gəldikdə, adi çoban itlərindən xeyli iri, qüvvətli, cəsur və hünərli bir

heyvan idi. uzun qara tükləri onu çox heybətli göstərirdi. Qaraqıllının qorxusundan

bir  qurd  Qayıbın  sürüsünə yaxırı  gələ bilməzmiş.  "Qayıbın  iti"  adı  ilə ətrafda

məşhur olaraq, bu köpək dillərdə zərbi-məsəl kimi söylənirdi. Birisi itini çox tərif

etdikdə:

-

Nə çox  tərif  edirsən?  Qayıbın  iti  olmayacaqdır  ki, - deyə onun  sözünü

kəsərdilər.

Mən də bu itdən çox şeylər eşitmişdim. Lakin özünü gönnəmişdim.

Qayıbın iti hürməzdi. Yol ilə dinc gedən adamlarla isə işi olmazdı. Başqa itlər

kimi  onların  üstünə getməzdi.  Lakin  birisi  qabağından  istər  atlı,  istər  piyada

qaçmaq istədikdə qızmış şir kimi üstünü alardı.

Mən Çərikdə olan zaman Qayıb kişi də biçin və xırman işlərinə məşğul idi. İti

də yanında idi.

Bir gün Tağı əmi ovdan çox quş gətirmişdi. Bir neçəsini xurcuna qoyaraq mənə

dedi:

---

Milli Kitabxana

443

-

Boz madyanı min, bunları Hümmətgilə apar.

Hümmət  Tağı əminin  xalası  oğlu  və həm  də qaynı  idi.  Tağı əmi  məni  ata

mindirdikdə dedi:

-

Bax,  Qayıbgilin  obasının  yanından  keçərkən  atı  yavaş  sür.  Olmaya-

olmaya çapasan.

-

Arxayın ol, Tağı əmi, çapmaram, - deyə ona söz verdim.

Hümmət əmigil  ilə bizim  aramız  üç  kilometrə kimi  idi.  Gedənbaş  obanın

yanından  səlamət  keçib  getdim.  Tapşırığı əmələ gətirib  qayıdarkən  yenə obanın

yanından keçdikdə atı yavaş-yavaş sürdüm. Bir vaxt bir it hürə-hürə üstümə gəldi.

Bunun səsini  eşitcək  başqaları  da  tökülüb  gəldilər.  Atı  addım-addım  sürərkən

nəzərim  itlərdə idi.  Onların  içində Qayıbın  itini  arayırdım.  Lakin  ona  oxşar  bir  it

yox  idi.  Bu  mənə ürək  verdi.  Bir qədər  getdikdən  sonra  itlərin  səsləri  kəsilməkdə

idi.  Cürətlənib  madyanı  tərkimlədim.  Bir  də baxıb  gördüm  ki,  tozu  duman  kimi

qatdıraraq,  bir  qara  it  gəlir.  O  saat  atı  saxladım.  İt  mənə çatan  kimi  atın  önündə

ayaq  üstə qalxdı.  Başı  atın  başı  ilə bərabər  oldu.  Qorxudan  nəfəsimi  içimə

çəkmişdim.  Bir  az  belə durduqdan  sonra  Qaraqıllı  dönüb  yavaş-yavaş  getməyə

başladı.  Mən  elə qorxmuşdum  ki,  atı  yavaş  sürməyə də cürət  etmirdim.  İt  xeyli

getmişdi ki, mən də atı yürüş ilə sürməyə başladım. İt obaya yaxınlaşırdı, mən də

mənzilə.

-

Yox,  daha  gəlməz, - deyə özümə ürək  verdim.  Tağı əmigil  də təpədən

mənə tamaşa edirdilər. Bu mənə cürət verdi, madyanı çapmağa başladım. Tağı əmi

əllə mənə nə isə işarə edirdi.  Lakin  mən  nə istədiyini  anlamadım.  O  və başqaları

mənim  qarşıma  tərəf  yüyürməyə başladılar.  Bundan  mən  şübhələnib  geriyə

baxdım. Onda gördüm ki, yaramaz köpək məndən əl çəkmək istəmir. Atı saxladım.

İt nəinki kimi atın qabağında dikəldi. Bu səfər at rahat durmayıb başını yırğaladı. O

saat  köpək  madyanın  alt  dodağını  dartıb  parçaladı.  İt  bununla  kifayətlənərək

obalarına  tərəf  yola  düşdü.  Madyanın  ağzından  qan  çeşmə kimi  axırdı.  İt  gözdən

itdi. Lakin mən daha səhvimi təkrar etməkdən çəkinərək yerimdə durmuşdum. Tağı

əmi hamıdan irəli gəlib çatdı.

-

İt səni yaralamayıb ki? - deyə təşvişlə sordu.

-

Yox, Tağı əmi, ancaq madyanın ağzını qapdı, - deyə cavab verdim.

-

Madyan cəhənnəmə, sən səlamət çıxmısan. Min belə madyan sənə qurban,

ancaq bu sənə nəsihət olsun. Bundan sonra böyüklərin sözündən çıxmazsan.

---

Milli Kitabxana

444

MÜNDƏRİCAT

Müqəddimə……………………………………………………………………………….4

PYESLƏR

Tamahkar………………………………………………………………………………..15

Dibdat bəy…………………………………………………………………...………….47

Türk birliyi

…………………………………………………………………………60

Laçın yuvası………………………………………………………………...…………..65

Molla Nəsrəddin Bakıda………………………………………………………………...96

Çərxi-fələk……………………………………………………………………………..112

Qaranlıqdan işığa………………………………………………………………………119

Şahsənəm və Gülpəri ………………………………………………………………….125

Bir eşqin nəticəsi……………………………………………………...……………….133

Səadət zəhmətdədir………………………………………………...………………….151

İki yol……………………………………………………………………...……..……157

Şeytan……………………………………………………………………..…………...165

Eşq və intiqam…………………………………………………………………………174

Yeni həyat………………………………………………………...…………………...227

HEKAYƏLƏR

Kövkəbi-hürriyyət……………………..………….…………………………………...241

Yuxu…………………………………………...………………………………………243

Qonaqlıq……………………………...………………………………………………..244

Tutu quşu…………………...………………………………………………………….245

Qan bulağı……………………………………………………………………………..246

Ümid çırağı…………………………………………………………………………….250

Cəhalət qurbanı……...………………………………………………………………...253

Qatil uşaq………………………………………………………………………………262

Molla Qasım…………………………………...………………………………………268

Nə üçün…………………………………………...…………………………………...275

Təbrik……………………………………...…………………………………………..278

Sona xala……………………………...……………………………………………….285

Zarafat……………………………...………………………………………………….291

Müalicə ………………………………………………………………………………..293

Namus………………………………………………………………………………….301

"Yoluxma xəstəlik"……………………………………………………………………310

İki dost, iki düşmən……………………...…………………………………………….313

Mister Qreyin köpəyi…………………………………………………………….…....322

Bax mən buna yoxam………………………………………………………………....326

---

Milli Kitabxana

445

Gənc maşinistka və qoca yazıçı………………………………………….…………..331

QORXULU NAĞILLAR

Əhməd və Məleykə………………………………………………...………………….335

Abbas və Zeynəb………………………………...…………………………………….339

Nurəddin……………………………...………………………………………………..344

Qaraca qız……………………………………………………………………………...379

Əşrəf……………………………...……………………………………………………411

Uşaqlıq həyatımdan xatirələr………...………………………………………………..427

---

Milli Kitabxana

446

SÜLEYMAN SANİ AXUNDOV

SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

"ŞƏRQ-QƏRB"

BAKI-2005

---

Milli Kitabxana

447

Buraxılışa məsul:

Əziz Güləliyev

Texniki redaktor:

Rövşən Ağayev

Tərtibatçı-rəssam:

Nərgiz Əliyeva

Kompyuter səhifələyicisi:

Rəşad Həmidov

Korrektor:

Hüseyn Şahbəndəyev

Yığılmağa verilmişdir 12.07.2004. Çapa imzalanmışdır

21.01.2005.

Formatı 60x90

1

/

16.

Fiziki çap vərəqi 28. Ofset çap üsulu.

Tirajı 25000. Sifariş 12.