Süleyman sani axundov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

Milli Kitabxana

433

belə qışa  davam  gətirə bilirdilər.  Onlar  gündüzlər  özlərini  həyətdə,  tövləyə,

peyinliyə,  evlərin  dəhlizlərinə soxaraq  yem  tapırdılar.  Gecələr  də samanlığa,

dəyələrə,  daxmaların,  güləş  damların  deşiklərinə girərək  özlərini  soyuqdan

mühafizə edirdilər. Lakin bağlarda yaşayan şux, sevimli alacəhrəciklər belə havada

həm  acından,  həm  də soyuqdan  artıq əziyyət  çəkirdilər.  Bunların  bütün  pənah

yerləri bağların qaratikan çəpərləri idi ki, orada az-çox yem tapa bilidilər. Gecələr

də orada  yatırdılar.  Həmin  qış,  yoldaşım  Məmmədağanı  çiçək  azarı  tutdu.  Bu

xəstəliyə düşməni  soyuqdan  saxlamaq  lazımdır.  Məmmədağa  Tağı əminin  tək

övladı idi. Ona görə onun xatiri əziz idi.

Məmmədağanın çox gözəl xasiyyəti var idi. Mən onu hər vaxt mühafizə edərək

qoymazdım ki, uşaqlar ona əziyyət versinlər. Əmizadələrimin köhnədən qalma bir

qara damı var idi. Orada heç kəs olmurdu. Məhsul saxlamaq üçün anbar idi.

Qara  damlar  qışda  çox  isti  olarlar.  Necə də olmasın!  Dərin  quyu  kimi  yerin

içinə girən damlara ortadan bir baca qoyub üstünə bir  metroya qədər qalın torpaq

tökürdülər. Bu ağırlığa davam gətirməsi üçün torpaq pillələr qazırlar. Onun üstünü

örtürlər.  Buna  dəhliz  deyirlər.  Babalarımızın  bu  köhnə "imarət"inə nədən  "qara"

adı  verildiyini  bilirsinizmi?  İki  şeydən:  biri  üstünə tökülən  qara  torpaqdan,  o  biri

tüstüdən, içərisi hirslənib qurum tutaraq, qaralmağından.

Tağı əmi  Məmmədağanı  soyuqdan  saxlamaq  üçün  arvadı  Bacı-xanımla  dama

yığışdı.  Ocağa  böyük  kötüklər qoyub  yandırırdılar.  Gecə-gündüz  damda  ocaq

sönməzdi.  Bayırdan  içəri  girdikdə sanki  bir  hamama  girirdin.  Mənim  günlərimin

çoxu burada keçirdi. Tağı əmi ovdan cürbəcür hadisələr söyləyirdi.

Məmmədağanı  sevindirmək  üçün  bir  dəfə çortmə qurub  bir  ala-cəhrə tutdum.

Məmmədağa  buna  çox  şad  oldu.  Qəfəs  olmadığı  üçün  alacəhrəni  bir  gün  aşsüzən

altında  saxladıq:  zavalı  quşcığaz  o  qədər  aclıq  çəkmişmiş  ki,  azadlığı  üçün əsla

çalışmayıb,  ancaq  qarnını  doydururdu.  O  biri  günü  ayağına  uzun  sap  bağlayıb

damın  içinə buraxıdıq.  Quşcığaz  yenə də qaçmaq  fikrində deyildi.  Damın  içində,

dəndən  tutmuş  çörək,  qənd  qırıntılarına  kimi  nə düşürdü  dimdikləyib  yeyərdi.

Məmmədağa elə öyrənmişdi  ki, ona  süd doğraması, südlü  aş, firni  və qeyri  xörək

verdikdə alacəhrə də boşqabın  qırağına  qonub  onunla  bərabər  yeyərdi.  Bir  azdan

sonra sapı da ayağından açdıq. Buna çox  şad idi. Çünki damda sap ilə rahat  gəzə

bilmirdi. Həmişə dimdiyi ilə

---

Milli Kitabxana

434

sapı ayağından çıxartmaq istəyirdi. Bu gündən sərbəst olaraq, damın içində cik-cik

edə-edə gah  uçurdu, gah  yorğan-döşək  yükünün  üstə oturub  mürgüləyirdi.  Lakin

damdan bayıra çıxmırdı.

Bir  səhər  damda  oturmuşduq.  Birinci  gün  idi  ki,  hava  açılıb  gün  çıxmışdı.

Günəşin  şəfəqi  damın  bacasından  içəriyə düşmüşdü.  Ala-cəhrə cik-cik  edərək

damda uçurdu. Birdən bacadan çıxıb getdi.

-

Ah, quşum qaçdı! - deyə Məmmədağa qışqırdı.

-

Qorxma  yenə gələcəkdir.  Belə isti  yeri,  yemək-içməyi  buraxıb  getməz, -

deyə Tağı əmi onu sakit etdi. Doğrudan da, bir azdan sonra yenə də cik-cik edərək

bacadan içəri uçdu.

Bu sevimli quşcığaz tamam qış damda yaşayıb baharda bağa uçdu. Lakin köhnə

məkanını və dostlarını unutmayıb gahdan bir ziyarət edirdi.

İLANLARLA MÜBARİZƏ

Yazın  isti  günlərindən  başlamış  payızın əvvəlinə kimi,  bağlarda  gəzdikdə,  dar

doqqazlarla  getdikdə,  koluqda,  qulançarlıqda  biz  uşaqlar,  özümüzü  zəhərli

ilanlardan gözləməliyik. Açıqlıq yerdə bu asan idi. Lakin bağda, qalın otlar içində

qıvrılıb  yatmış  ilanı  hardan  gorub,  özümüzü  bu  müzür  heyvandan  mühafizə

edəydik? Dostumuz koramal otların arası ilə hərəkət etdikdə məlum olurdu. Amma

zəhərli  ilanlar  məlum  olmurdu.  Bir  yay  olmayırdı  ki,  ilan  uşaq  vurmamıs  olsun.

Onlar  da  bizdən  paylarını  yaxşıca  alardılar.  İsti  günlərdə çəpərlərin  döşü  ilanlarla

dolu  olardı.  Onlar  yuvalarından  çıxıb  özlərini  günə verərdilər.  Biz  də dəstə

bağlayıb onlarla müharibə edərdik. Hər birimizin əlində uzun çomaq olardı. Kimin

gözünə qıvrılıb  yatmış,  ya  hərəkət  edən  ilan  sataşsaydı,  tez  çomağı  ilə vurub

öldürərdi. Hər kəs çox öldürsəydi, o, birinciliyi qazanardı.

Bilmirəm  haradan  çıxmışsa,  guya  kərtənkələlər  ilanlara  ağu  verirlər,  ona  görə

bunları da düşmənlər  sırasma qoyub qırardıq. Bu barədə Tağı əmidən  soruşduqda

o, belə cavab verdi:

-

Yalan  sözdür;  kərtənkələlərin  zəhəri  yoxdur.  özləri  də zəhərli  həşəratı

yeyib tələf etməklə bizə böyük mənfəət yetirirlər. O ki qaldı ilana, onun iki zəhərli

dişi var. Zəhər dişinin dibində nazik pərdəli iki

---

Milli Kitabxana

435

tuluğun içindədr. İlan çaldıqda pərdələr yırtılıb zəhər yaralının qanına qarışır, onu

zəhərləyib öldürür.

Tağı əminin bu verdiyi məlumatdan sonra biz kərtənkələ qırmağı tərk etdik.

TAĞT ƏMİNİN TƏRLANI

Tağı əminin iki növ ov quşu olardı. Biri qızılquş, o biri qırğı. Qırğı ilə Tağı əmi

bildirçin tutardı. Qızılquş ilə qırqovul, kəklik, turac ovuna gedərdi,

Son  zamanlar  Tağı əmi  bir  yerə getdikdə quşları  mənə tapşırırdı.  Quşlara  nə

qədər və nə cür ət verməyi Tağı əmi mənə öyrətmişdi.

- Bax, ət yağlı olmasın, - deyə Tağı əmi dübarə tapşırardı.

Mən  Tağı əminin  hər  hərəkətini  götürmüşdüm.  Onun  kimi  bəhləni  geyirdim.

Quşun  bağını  qıfıldan  açardım. Əti əlimə alaraq,  bir-iki  addımdan  quşu

muşqururdum. Ac quş tez özünü ətin üstünə atırdı. Lakin Tağı əmi kimi quşu ağaca

buraxıb çağırmağa cürət edə bilmirdim.  Qorxurdum  ki, dövr edib havaya qalxsın,

tuta bilməyim.

Nağıl etdiyim il, Tağı əmi dağdan gəldikdə, özü ilə bir qızılquş da gətirdi. Bu,

tərlan  idi.  Tağı əmi  onu  yuvadan  düşürmüşdü.  Ona  lazım  olan  tərbiyəni  verərək

ova hazırlayırdı. Bir müddət ac saxlayıb yem vaxtı həyətdə ağaca buraxırdı. Sonra

əlinə cücə götürərək heyətin o biri başından çağırırdı. Tərlan cücəni gördükdə uçub

əlinə qonurdu.  Cücənin  tuklərini  yolmağa  başlayırdı. Ətini  deddikdə Tağı əmi

cücəni  quşun əlindən  alıb  onu  yenə ağaca  buraxırdı.  Dübarə çağırırdı.  Quş  uçub

gəlirdi.  Bir-iki  dəfə belə etdikdən  sonra  yedirirdi.  Sabahısı  cücə əvəzinə ət

götürürdü. Bəzi vaxt qırmızı dəsmalı bükərək ətə oxşadırdı. Tərlan ona da gəlirdi.

Bu tərlanın caynaqları qeyri quşlara görə çox iti idi. Bəhlədən keçib ələ batırdı.

İki bəhləni bir-birinin üstündən geyməyincə onu ələ götürmək mümkün deyildi.

Bir  dəfə Tağı əmi  bazara  getmişdi.  Tərlan  həyətdə,  öz  müəyyən  yerində qıfıl

üstündə bağlı idi. Mən və Məmmədağa bağda idik. Birdən həyətdə qışqırıq qopdu.

Biz  qaçaraq  gəldik.  Onda  gördük  ki,  Tərlan,  Məmmədağanın  bir  yaşında  bibisi

oğlu Əyyubu basmarlayıb cücə kimi altına alıbdır. Arvadlar da quşu tutub çəkirlər

ki, uşağı buraxsın.

---