Şİrvanşahlar sarayi: tariX, HƏQİQƏTLƏR, MÜlahiZƏLƏR «Elm və təhsil» Bakı – 2015
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tarix Dostiyev tarix elmləri doktoru, professor
13
Tarix Dostiyev
AZƏRBAYCANIN ARXEOLOJİ İRSİNDƏ Birgə yaşayış tərzinin hakim olduğu şəhərlər qədim dövrlərdən istehsal, mədəniyyət və intellektual potensalın cəmləşdiyi, cəmiyyətin sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni inkişafında böyük rol oynayan və onun tərəqqisinə təkan verən mərkəzlər idi. Orta əsrlərdə Azərbaycanda urbanizasiya prosesi yüksək səviyyəyə çatmış, bu isə şəhərsalma fəaliyyətinin genişlənməsində öz təcəssümünü tapmışdır. Orta əsr Azərbaycan şəhərlərinin simasını müsəlman Şərq memarlığı üçün səciyyəvi olan ictimai və dini binalar – məscidlər, minarələr, mədrəsələr, köşk-qəsrlər, saray kompleksləri, karvansaralar, örtülü bazarlar, ictimai hamamlar və s. müəyyənləşdirirdi. İslamın yayılması ilə Azərbaycan şəhərlərinin tikintilərinin tipologiyası yeni tip binalarla zənginləşirdi. Azərbaycan şəhərlərində də, Şərqin digər müsəlman ölkələrində olduğu kimi, monumental tikililərin yeni tipləri: məhəllə və Came məscidləri, minarələr, mədrəsələr və digər ictimai-dini binalar ucaldılırdı. Mülki və dini binaların tikintisində çatma tağlar, tağ- tavanlar, günbəzlər, çatma tağlı portallar, şəbəkəli pəncərələr, stalaktit karnizlər kimi konstruktiv elementlərdən geniş istifadə olunurdu . Hazırkı məruzədə orta əsr Azərbaycan şəhərlərinin ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzə çıxarılmış, erkən və klassik islam dönəmlərinə aid olunan mülki monumental memarlıq abidələrini səciyyələndirməyə cəhd edəcəyik. Arxeoloji qazıntılar geniş miqyasda aparılmadığından VIII-X əsrlərin tikililəri, eləcə də sonrakı dövrlərin tikililəri əksər hallarda komplekslər şəklində deyil, tək-tək üzə çıxarılmışdır. Bununla belə arxeoloji qazıntıların miqyasının məhdudluğuna
14 baxmayaraq üzə çıxarılmış tikinti qalıqları erkən islam dövrü memarlığının tədqiqi üçün çox qiymətli faktik materiallar olmaqla, Azərbaycan şəhərlərində inşaat texnikası və memarlığının yüksək səviyyəsindən xəbər verir. Şirvanın mülki memarlığının maraqlı nümunələrindən biri arxeoloji qazıntılar zamanı Şamaxının VI qazıntı sahəsində üzə çıxarılıb. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində ictimai təyinatlı həmin binanın bir salonu və üç otağı tədqiq olunub. Lakin divar qalıqlarının qazıntı sahəsində şimal və cənuba doğru uzanması kompleksin geniş sahəli, çoxotaqlı olduğunu təsdiqləməyə imkan vermişdir . Bina səliqə yonulmuş daşlardan əhəngli məhlulla inşa olunmuşdu. Nisbətən yaxşı mühafizə olunmuş qərb divarında 75x50x30 sm ölçüdə taxça düzəldilmişdi. Arran memarlıq məktəbinin mülki monumental binalarının səciyyəvi xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsində Bərdə, Gəncə, Şəmkir, Beyləqan və Dəbildə aparılmış arxeoloji qazıntıların materiallarının əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Arran memarlıq məktəbinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri qarışıq hörgü üslubundan - bişmiş kərpic, çaydaşı və yerli ağ daşın xüsusi qayda üzrə hörgüdə işlədilməsidir. Memarlıq tariximizdə «Gəncə hörgüsü» adı ilə məlum olan hörgünün xüsusiyyəti çaydaşı ilə bişmiş kərpicin divar səthində naxış yaradan qayda əsasında birlikdə işlədilməsidir. Arran memarlıq məktəbinin digər səciyyəvi xüsusiyyəti tikililərdə hörgünün çoxrəngli olmasındadır. Məsələn, Şəmkir şəhərinin içqalasında bişmiş kərpiclə yerli ağdaş və göy rəngli çaydaşı hörgüdə xüsusi zolaqlar şəklində tətbiq edilərək açıq və tünd, soyuq və isti rənglərin növbələşməsindən alınan bədii effekt yaradır, hörgüyə xüsusi bir görkəm verir. Şəmkir şəhər yerində IV qazıntı sahəsində üzə çıxarılmış, qəsr divarı ilə möhkəmləndirilmiş
IX-X əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş və XI əsrin əvvəllərində yangın nəticəsində sıradan çıxmış
monumental binanın arxeoloji qazıntısı xüsusi maraq doğurur. Ümumi sahəsi 2000 kv.m.-dən artıq olan binanın dördbucaq biçimli, sütunlu həyəti ətrafında 10 artıq otaq yerləşirmiş. Otaqların qapısı həyətə açılırmış. Otaqlardan beşi artıq arxeoloji
15 qazıntılarla öyrənilib. Binanın divarlarında hörgünün alt cərgələri çaydaşından, üst cərgələr isə çiy kərpicdən hörülüb. Daş hörgüdən çiy kərpic hörgüyə keçiddə ağac qurşaqlar olubdur. Kompleksin diqqətlə öyrənilməsi binanın dam örtüyünün tağtavanlı olduğunu müəyyənləşdirməyə əsas verir. Şamaxı, Bakı, Dərbənd, Qəbələ, Gəncə, Şəmkir, Beyləqan, Dəbil, Xaraba-Gilan və başqa şəhərlərdə aparılan qazıntılar şəhristanda, xüsusilə XI-XII əsrlərdə tikintilərin çoxluğundan, onların sıx yerləşməsindən xəbər verir. Arxeoloji qazıntılarla Dərbənddə, Şamaxıda, Bakıda, Şabranda üzə çıxarılmış ictimai- dini binaların, yaşayış evlərinin, istehkam tikililərinin qalıqları Şirvan memarlığı üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri özündə əks etdirir.
Son illər Şamaxı şəhərində inşaat işləri zamanı üzə çıxarılmış monumental bina qalıqlarının Şirvanşahların saray tipli binalarından birinin qalıqları olduğu ehtimal edilir. Ümumiyyətlə, arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzə çıxarılmış tikili qalıqları və salamat qalmış memarlıq abidələrinin tədqiqi orta əsr tikililərinin bir çox səciyyəvi ünsürlərini, onların xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. İnşaatçılar müxtəlif tip tikililəri ucaldarkən ərazinin xüsusiyyətlərini və inşa olunacaq binanın xarakterini nəzərə almaqla öz işlərini qururdular. Tikilinin bünövrəsinin möhkəmliyinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Təbii şəraitin imkan verdiyi ərazilərdə qayalıqlardan səmərəli istifadə olunurdu. Bunu Bakıda, İçərişəhərdə aşkarlanan tikinti qalıqları əyani nümayiş etdirir. Qayalıq olmayan ərazilərdə tikililərin bünövrəsi üçün xəndək qazılır, qaya daşlarından və ya çaydaşılarından adi palçıqla və ya əhəngli məhlulla özül qoyulurdu. Kürsülük çox vaxt bünövrə ilə vahid konstruksiya təşkil edirdi. Bir, iki, bəzən hətta üç pilləli stilobata təsadüf olunur. Kürsülük divarların dayanaqlığını artırır, xüsusilə binanın antiseysmik imkanlarını gücləndirirdi. Kürsülüyün iri daşlardan hörülməsinə üstünlük verirdilər. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|