Şİrvanşahlar sarayi: tariX, HƏQİQƏTLƏR, MÜlahiZƏLƏR «Elm və təhsil» Bakı – 2015
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cəfər Qiyasi AMEA-nın müxbir üzvü, arxeologiya elmləri doktoru, professor ŞAH TÜRBƏSİNİN MEDALYON KİTABƏLƏRİ
5 fotolar bu maraqlı ayrıntıların ölçüləri və ornamental biçimləri haqqında aydın təsəvvür yaradır. Mərkəzi səkkizbucaqlı salonu beş yandan dövrələyən incə sütunlu, şəbəkə məhəccərli və sivri sıratağlı eyvan Divanxana köşkünə saraylara xas təntənəli və fəzalı görünüş verirdi. Qeyd edilməlidir ki, Hindistanda kürsülük üzərinə qaldırılmış saray köşklərində də şəbəkə məhəccərlər işlədilirdi. Bəzək sistemi altı və səkkizbucaqlılardan ibarət olan bu məhəccərlər Divanxanada olduğu kimi sütunlar arasında quraşdırılırdı. Azərbaycanın da tərkibində olduğu Ön Asiya bölgəsinin saray memarlığında səkkizbucaqlı salonu olan köşklər zaman və məkanca geniş yayılmışdır. Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı binasının özəyi XII yüzildə tikilmiş səkkizbucaqlı salondur. Təxti Süleymanda tikintisi XIII ərə düşən iki səkkiz bucaqlı köşk iri saray kompleksinin tərkibində olmuşdur. Məşhur Həşt Behişt sarayının da mərkəzi salonu səkkizbucaqlıdır. Bu gələnəyin Qacarlar dövrünəcən davam etməsinin ən parlaq örnəyi Tehranın Qacar Qəsri sarayındakı yay köşküdür. Səkkizbucaqlı planı, açıq dövrələmə eyvanı və salonunun prizmatik kürsülük üzərinə qaldırılması baxımından həmin köşk Bakı Divanxana köşkünə ən yaxın olan abidədir. Belə böyük bənzərlik bölgədə saray köşkü gələnəcəklərinin nə qədər davamlı və yaşarı olduğunun göstəricisidir. Hindistanın Aqra şəhərində Divani-xas köşkünün yanında olan Şah Bürc köşkü (XVII əsr) də altıbucaqlı planı, beşyanlı sütunlu eyvanı və mərkəzi salonu üzərində ucalan günbəzi ilə Bakının Divanxana köşkünə çox bənzəyir. Şah Bürcdə Moğol imperatoru ali əyanlarla, oğulları ilə, eləcə də öz bioqrafı Qəzvini ilə gizli məsləhətləşmələr keçirirmiş. Divanxana salonunda divarların alt bölümü yaxşı yonulmuş daş hörgü kütləsinə görə biraz batıq olub yarımyonulu daşlarla üzlənmişdir. Bu durum həmin səthlərin vaxtilə kaşı bəzəyi ilə örtüldüyünün parlaq göstəricisidir. Çox önəmli funksiya daşıdığından Divanxananın bədii memarlıq həllində qarşıya qoyulan tələb də saray kömpleksindəki başqa binalara görə daha yüksək olmuşdur. 6 Şübhə yoxdur ki, Divanxana köşkünün, özəlliklə onun salonunun interyerləri də çox təntənəli bəzədilmişdi və onların tərtibatında çoxrəngli kaşı mozaiki önəmli rol oynamışdır. Şirvanşahlar saray ansabmlının hər baxımdan zirvəsində olan Divanxana düzgün olaraq orta əsr Azərbaycan memarlığının şah əsərlərindən biri sayılır. Bədr Şirvani şah imarətini təsvir edərkən bu sənət möcüzəsini yaradan memarın – bənnanın da əməyini dəyərləndirməyi unutmamışdır. Şairə görə Bənna bu binada qoyduğu hər kərpicin, daşın müqabilində Mükafatdan başqa hədsiz savab da qazanar.
7 Cəfər Qiyasi AMEA-nın müxbir üzvü, arxeologiya elmləri doktoru, professor ŞAH TÜRBƏSİNİN MEDALYON KİTABƏLƏRİ Şirvanşahlar sarayı kompleksinin tərkibində olan binaların memarlıq obrazının bədii ifadəliyində baştağlar önəmli rol oynayır. Şah türbəsi (1435-ci il) və Divanxananın (XV əsr) baştağları, eləcə də Ulu Rəcəb (Şərq) qapısı (1585) Şirvan bölgəsində həcm- məkan kompozisiyası ümumi prinsiplərə dayanan özəl baştağ tipinin formalaşdığını göstərir. Düzbucaqlı çərçivəyə alınmış bu baştağların dərin tağçaları yuxarıda sivri və dilimli yarımgünbəzlə qapalıdır. Türbə və Divanxananın baştağlarının timpanları daşda böyük ustalıqla işlənmiş incə bitkisəl ornamentlərlə örtülmüşdür. Ulu Rəcəb qapısının üst bölümü biraz sadə işlənmişdir. Hər üç baştağın timpanında iki medalyon simmetrik yerləşdirilmişdir. Türbədəki medalyonlar damla şəklində – badamvarı biçimdə olduğu halda Divanxanada səkkizbucaqlı, Ulu Rəcəb qapısında isə dairəvi biçimlidir. Səkkizbucaqlı medalyonlar həndəsi, dairəvi medalyonlar mərkəz simmetriyalı bitkisəl ornamentlərlə doldurulmuşdur. Türbə timpanındakı medalyonlarda, onlardan fərqli olaraq epiqrafik ornamentlər yerləşdirilmişdir. Şah türbəsinin baştağının memarlıq bəzəyində epiqrafika – inşaat kitabələri önəmli yer tutur. Giriş qapısının çərçivəsinin sivri ucu içində kufi xətti ilə altı «Əli» yazılmış altıbucaqlıya çevrilir. Onun yuxarısında iki sətirli iri düzbucaqlı kitabədə «… bu işıqlı türbəni öz anası və oğlu üçün tikməyi» hicri 839-cu – miladi 1435-ci ildə Şirvanşah I Xəlilullahın əmr etdiyi bildirilir. Nəsx elementli süls xətti ilə yazılmış bu kitabənin çox təntənəli ritmi var. Baştağ kompozisiyasını yuxarıda tamamlayan dini mətnli
8 kitabə daha iri ölçülü və daha təntənəlidir. Biçiminə və işlənmə tərzinə görə kitabədən daha çox zərgərlik əsərinə – şəbəkəli iri sırğaya bənzəyən iki medalyon bu böyük kitabədən asılmış kimi görünür. Badamvarı biçimi olan bu kitabələrin hər ikisinin mətni eynidir. Ancaq onlardan güneydəki çox az zədəyə uğradığı və yaxşı qaldığı halda, quzeydəki çox ciddi aşınıb pozulmuşdur. O biri kitabələrlə müqayisədə ölçü kiçikliyinə baxmayaraq medalyonlar türbə baştağının ən gözəçarpan ayrıntılarındandır. Bu qoşa medalyon böyük ölçü uyarlığı olan baştağın simmetrik quruluşunu da daha qabarıq gözə çarpdırır. Medalyonlar XIX yüzildən başlayaraq mütəxəssislərin diqqətini çəkməkdədir. Hələ özünün 1835-1836-cı illərin yol qeydlərində rus P.Zablotski bu kitabə – naxışı xatırlamış, ancaq yanlış olaraq onun kufi xəttində yazıldığını bildirmişdir. Halbuki Şirvanşahlar sarayı kompleksində yalnız Divanxana baştağının yan yelənlərində kufi xətli yazısı olan altıbucaqlı iki medalyon qoyulmuşdur. Həmin yüzildə Moskva Lazarev İnstitutunun professoru – şərqşünas M.Attaya badamvarı medalyonla tanış olmuşdur. Şah türbəsinin ölçü cizgilərini 1893-cü ildə nəşr etdirmiş memarlıq akademiki A.M.Pavlinov türbənin baştağından bəhs edərkən yazmışdır: «Tağçanın yanlarında da bütünlüklə oxuna bilinməyən yazılı iki medalyon var ki, Attaya onlarda yalnız «Əli» sözünü ayırd edə bilmişdir». Şah türbəsi haqqındakı bir yazıda memar adının kitabədə aşkar edilməsinin daha absurd şərhinə tuş gəlmişəm. Həmin yazı müəllifinin sayaqlamasına görə, guya bir memar qadın baştağın naxışlarını yerində öyrənərkən külək saçlarını dağıtmış və o, güzgüyə baxaraq saçlarını sahmana salmaq istəyəndə «gizli yazıların» əksini güzgüdə görərək memarın adını kəşf etmişdir. Yanlış oxunuş hətta L.Bretanitski kimi böyük araşdırıcını da çaşdırmışdır. Onun aşağıdakı fikrində bu aydın görünür: «Bakıda XV əsrdə tikilmiş saray ansamblı binalarının heç birində memarların adı saxlanılmamışdır. Yalnız türbənin inşaatçısının adı baştağın timpanındakı kitabədə qalmışdır ki, onu da səylə medalyonların ornamental yazı hörməsində maskalamışdır». Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|