Şİrvanşahlar sarayi: tariX, HƏQİQƏTLƏR, MÜlahiZƏLƏR «Elm və təhsil» Bakı – 2015
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yasir Hacıyev Bakı Humanitar Kollecin müəllimi ŞİRVANŞAHLAR SARAYI – HƏQİQƏTLƏR VƏ ƏFSANƏLƏR MƏKANI
- Həcər Alxasova “İçərişəhər” tarixi muzeyi, baş mütəxəssis ƏSRLƏRƏ DAYANAN TARİX, ŞİRVAN
- Nərmin Alıyeva Elmi-Mədəni Mərkəz tarix üzrə elmi işçi ŞİRVANŞAHLAR SARAYI: MƏDƏNİ İRSİMİZİN
- Kitabın içindəkilər
- İdris Əliyev
- Mehmet Rıhtım
- Vəfa Quliyeva
- Rayihə Əmənzadə
- Aytən Səlimova, Sabir Orucov
- Samir Məmmədov
- Qənirə Pirquliyeva
- Sevil Məmmədova
- Yasir Hacıyev
- Nərmin Alıyeva
73 Yasir Hacıyev Bakı Humanitar Kollecin müəllimi ŞİRVANŞAHLAR SARAYI – HƏQİQƏTLƏR VƏ ƏFSANƏLƏR MƏKANI Şirvanşahlar sarayı Azərbaycanın və Yaxın Şərqin unikal me- marlıq abidələrindəndir. Saray kompleksinin tikilməsi haqqında müəyyən məlumatların qalması. Sarayın məhz Bakı anfiteatrının zirvəsində tikilməsinin səbəbləri barədə I Xəlilüllahın Şirvan- şahlar dövlətinin mərkəzi şəhərinin Bakını elan etməsi və yeni sığınacağın tikintisinin başlanması. Kompleksin vahid memarlıq ideyasından kənarda qalması və onun səbəbləri. Şirvanşahlar sarayının Divanxanası - onun memarlıq baxı mın- dan maraqlı olması. Divanxananın təyinatının müammalı olması. Divanxana ilə bağlı qeyri - müəyyən fikir və mülahizələrin bu gün də öz tam təsdiqini tapmaması. Kitabələr və memar Məhəm məd Əli. Sarayın əsas binası, binanın iki mərtəbədən ibarət olması. Birinci və ikinci mərtəbələrin quruluşu. Sarayın sərdabə - türbələr hissəsi. Türbələrin Şirvanşahların ailə üzvlərinə aid olmasını təsdiq edən materialların mövcudluğu. Şah məscidi, onun forması və memarlıq üslubu haqqında fikirlər. məscid minarəsinin tikintisi. Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi. S.Y.Bakuvi bir elm xadimidir. Onun “xəlvəti” təriqətinə mənsub olduğu bildirilir. Bir sıra əsərlərinin olması məlumdur. Keyqubad məscidi və onun qalıqları haqqında olan məlu- matlar. Saray hamamı, onun quruluşu. Hamamın iki böyük binadan - 26 otaqdan ibarət olması öz təsdiqini tapmışdır. Hamamın qızdırma sistemi. Səyyahların kompleks və hamam haqqındakı fikirləri. Kompleksin Şərq portalı. Saray ansamblının sonuncu hissəsidir. “Murad qapısının tikilməsinin tarixi. Şirvanşahlar sarayının müxtəlif dövrlərdə, farslar, Səfəvilər, türklər və ruslar tərəfindən işğalı və qarət olunması. Şirvanşahlar kompleksinin yerində A.Nevski kilsəsinin tikilməsi ideyasının boşa çıxması. Saray ansamblının sovet dövründə istifadəsi. 1964 - cü ildən muzey – qoruq elan edilməsi və dövlətin mühafizəsinə götürülməsi. 74 Həcər Alxasova “İçərişəhər” tarixi muzeyi, baş mütəxəssis ƏSRLƏRƏ DAYANAN TARİX, ŞİRVAN ŞAHLARININ ƏZƏMƏTLİ MƏKANI – ŞİRVANŞAHLAR SARAYI Bakı şəhəri təşəkkül tapdığı ilk dövrlərdə möhtəşəm tarixi tikililərə malik olmuşdur. Bu tipli tikililər hər bir xalqın tarixinin, dövlətçiliyinin nə qədər qədim və dərin köklərə malik olmasının nişanəsidir. Bakının ən qədim, əvvəllər bütövlükdə qala divarları ilə əhatə olunmuş hissəsi- İçərişəhərdir. Hər bir azərbaycanlının təsəvvüründə İçərişəhər dedikdə onun möhtəşəm, şah əsəri olan “Şirvanşahlar sarayı kompleksi” və şəhərin rəmzi hesab edilən, sirli-sehirli Qız qalası, qala divarları canlanır. Onlar, canlı tarixdi hansı ki, keçmişimizlə əlaqəni saxlamaq üçün ayrılmazlıq körpüsü rolunu oynayır. Şirvan ərazisində VIII-XVI əsrlərdə Azərbaycanın ən mühüm dövlət qurumlarından biri – paytaxtı Şamaxı şəhərində yerləşən Şirvanşahlar dövləti mövcud olmuşdur. Orta əsrlərin Şərq tarixində bu, ən uzun müddət mövcud olmuş dövlət idi. IX əsrin ikinci yarısında Abbasilər xilafətinin zəifləməsi və mərkəzi hakimiyyətdən uzaqlaşmaq meyllərinin qüvvətlənməsi Xilafətə tabe ölkələrdə bir sıra müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Belə dövlətlərdən biri də Şirvanşahlar dövləti idi. Tarixən məlumdur ki, XV əsrdə Azərbaycan ərazisində böyük qüdrətə malik olan Dərbəndi-şirvanşahlar, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu kimi üç sülalə hökmranlıq etmiş, XVI əsrdən isə Səfəvilərin hakimiyyəti başlanmışdı. Şirvanşah I İbrahimin hakimiyyətindən başlayaraq bütün XV əsr boyu Şirvan ―öz iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünü keçirməkdə idi. Bu dövlətin ərazisi şərqdə Dərbənddən Kür çayı mənsəbinə qədər Xəzər dənizi sahilərindəki ərazilərdən başlayaraq, Şirvan tarixi vilayəti ilə yanaşı, qərbdə bəzən Gəncə şəhərinə qədər 75 uzanmış, ayrı-ayrı vaxtlarda Şəki və Qarabağı, o cümlədən Beyləqanı da əhatə etmişdir. Paytaxtı Şamaxı olmuşdur.Məzyədi nümayəndəsi Heysam ibn Xalidin rəhbərliyilə 861-ci ildə Şirvan müstəqillik qazanır, Şirvanşahlar dövləti yaradılır və Heysam Şirvanşah tütulu qazanır. Məzyədilər ilk müsəlman Şirvanşahlar sülaləsi idi. Şamaxını bərk dağıdan zəlzələdən çoxlu adam, o, cümlədən Şirvanşahın ailəsi, onun arvadı İsmət əd-Din, oğlu və vəliəhdi Mənuçöhr, qızı - Əmir Əmiran Ömərin arvadı və digər qızları həlak oldu. Bu fəlakət nəticəsində Axsitandan sonra Şirvanı onun, ehtimal ki, əyalət hakimləri olan qardaşları idarə etməyə başladılar. Ehtimal ki, Şirvanın paytaxtı Şamaxı dağıldıqdan sonra şirvanşah öz iqamətgahını Xəzər dənizində rahat liman, yaxşı möhkəmləndirilmiş, iki cərgə qala divarları ilə dövrələnmiş şəhər müdafiə istehkamları sırasında Qız qalası olan Bakıya köçürmüşdü. Şamaxıda zəlzələ vaxtı I Axsitanın arvadı və uşaqları həlak olduğundan, şirvanşahın özü təqribən 1196/7-ci ildə öldükdə varisi qalmadığı üçün taxta onun qardaşı I Şahənşah ibn III Mənuçöhr çıxdı. Bu şirvanşahın hakimiyyəti dövründə onun adından zərb edilmiş sikkələrdən başqa bir abidə qalmamışdır. Şamaxı rayonundakı Altıağac kəndindən iki dəfinə tapılmışdır: Bir hissəsi Ermitajda saxlanılan birinci dəfinə XII-XIII əsrlərə aid 346 sikkədən və 8 bilərzikdən, yarıdan çox hissəsi Bakıda Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılan133 ikinci dəfinə isə 100 sikkədən ibarətdir. Şirvan şahlarının Şirvanşah 1 Xəlilullahın dövründə (1417-62) Bakıda mühüm tikinti işləri aparıldı. Şirvanşahlar sarayı
kompleksi də bu dövrdə tikilmişdir. Bakıda ticarət, sənətkarlıq inkişaf edir, iqtisadi və mədəni həyat yüksəlirdi. 15-ci əsrin 2-ci yarısında Böyük Moskva knyazlığı ilə ticarət daha da genişləndi və diplomatik əlaqələr yaradıldı Xəlilüllah İsgəndərlə müharibəni qurtarıb 1435/6-cı ildə Şirvana qayıtdıqdan sonra Bakıda dinc quruculuq işlərinə başladı. Xəlilüllah sarayın baş binası (onun əsası, ehtimal ki, İbrahim tərəfindən qoyulmuş, tikintisini Xəlilüllah başa çatdırmışdır) türbə, minarəli məscid Seyid Yəhya Bakuvi türbəsi ilə yanaşı, 1436/7-ci ildə saray hamamına bitişən ovdan tikdirmişdir. Qeyd edək ki, 15-ci əsrin əvvəllərindən Şirvanşahlar dövlətinin təqribən 100 il 76 davam edən müstəqillik və inkişaf dövrü başlanır. 50 ilə yaxın hökmdarlıq etmiş Şirvanşah 1-ci Xəlilullah möhkəm idarəçilik qanunlarına əsaslanan güclü dövlət aparatı, inzibati-amirlik və vergi sistemi yaratmağa müvəffəq olur. Şah ölkəsinin abadlığı və çiçəklənməsi üçün qalalar, qəsrlər, qala divarları, saraylar, karvansaralar, körpülər tikdirir. Qüdrətli Xəlilullah ən mühüm qərarlarını da məhz bu sarayda verirdi. Ömrünün ən xoşbəxt anları da elə bu sarayla bağlıdır. İkimərtəbəli saray binası kompleksin ən qədim tikilisidir. Birinci mərtəbədə 27 otaq, ikinci mərtəbədə 25 otaq yerləşir. Bina öz lakonik forması, daşların düzülüşündəki işıq oynaqlığı, portalının möhtəşəmliyi, birinci və ikinci mərtəbənin pəncərə və mazğallarındakı şəbəkə ilə diqqəti cəlb edir. Bu möhtəşəm sarayın divarları Şirvanşahların şanlı tarixini günümüzə qədər gətirib çıxarıb. Sarayın 1-ci mərtəbəsinə yalnız gözləmə zalı adlanan girişin sağ tərəfindən aşağıya doğru pilləkənlərlə düşmək olur. 27 otaqlı bu mərtəbə şahın qulluqçuları və kənizlərin yaşaması üçün istifadə olunub. şah isə öz ailə üzvlərilə birlikdə ikinci mərtəbədə yaşayib. Əvvəllər sarayın bu hissəsində 25 otaq olsa da, indi onların sayı cəmi 16-dır. Çünki 10 fevral 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra bütün saray kompleksi rus hərbi qərargahına verildiyindən burada hərbi sursatların saxlanması üçün bir sıra təmir işləri aparılır, divarların araları götürülür və cəmi 16 otaq qalır. Sarayın gözləmə zalı adlanan və sarayın girişində yerləşən 8 guşəli zal isə ilkin görünüşünü olduğu kimi saxlayıb. Zalın divarları arasında olan bir çox yarıqlar diqqətdən yayınmır. Bu yarıqlar vaxtilə birinci mərtəbə ilə ikinci mərtəbə arasında olan əlaqəni təmin edib. Dəftərxananın daş şəbəkələrlə bəzədilmiş pəncərələri Bakı buxtasının gözəl mənzərəsinə açılır. Sarayın digər hissələrində şahın taxt-tac salonu, ziyafət salonu və yaşayış otaqları yerləşir. 799-cu ildən 1538-ci ilədək Şirvanşahlar paytaxtı Şamaxıda yerləşən müstəqil dövlət kimi mövcud olmuşdur. XVI əsrdə Şirvan Səfəvilər dövlətinin tərkibinə daxil edilmiş və XVIII əsrdə bir xanlıq kimi fəaliyyət göstərmişdir. Nəhayət, 1813-cü ildə Şirvan ərazisi Gülüstan müqaviləsinin nəticəsində Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir.
77 Nərmin Alıyeva Elmi-Mədəni Mərkəz tarix üzrə elmi işçi ŞİRVANŞAHLAR SARAYI: MƏDƏNİ İRSİMİZİN BEYNƏLXALQ ƏHƏMİYYƏTLİ NÜMUNƏSİ Abidələr tarixin daş yaddaşıdır. Hər bir daş abidə mənsub olduğu xalqın tarixinin əvəzolunmaz salnaməsidir. Daş yaddaşımızı nə dərəcədə qoruya, gələcək nəsillərə ötürə biliriksə, bir o qədər tariximizin zənginliyinə və dəqiqliyinə zəmanət veririk. Çünki bu abidələr bizə keçmişdən çox şey deyir, sirli qalmış hadisələri açmağa kömək edir. Tarixi irsimizə sahib çıxmaq və onu təhlükələrdən qorumaq bir Azərbaycan vətəndaşı kimi mənəvi haqqımız və vətəndaşlıq borcumuzdur. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkəmizin mədəni dəyərlərinin qorunması və mədəni həyatın inkişafı üçün ölkə daxilində mühüm tədbirlər görülmüş və bu sahədə bir çox beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq edilməyə başlanılmışdır. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən mədəniyyət sahəsində bu günə qədər bir sıra mühüm qanunvericilik aktları qəbul edilmişdir. Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: – “Azərbaycan Respublikasının Müəllif Hüquqları üzrə Agentliyi haqqında” 10 sentyabr 1993-cü il tarixli qanun; – “Müəllif hüquqları və qarışıq hüquqlar haqqında” 5 iyun 1996-cı il tarixli qanun; – “Mədəniyyət haqqında” 6 fevral 1998-ci il tarixli qanun; – “Tarixi və mədəni abidələrin qorunması haqqında” 10 aprel 1998-ci il tarixli qanun; – “Turizm haqqında” 4 iyul 1999-cu il tarixli qanun; – “Şəhərsalmanın əsasları haqqında” 11 iyun 1999-cu il tarixli qanun;
78 – “Muzeylər haqqında” 24 mart 2000-ci il tarixli qanun və s. [4] Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında mədəniyyət məsələlərinin, xüsusilə də, tarixi və mədəni abidələrin qorunmasının hüquqi bazasını təkcə yerli qanunvericilik aktları deyil, həm də beynəlxalq sənədlər təşkil edir. Bu sənədlərdən “Hərbi münaqişələr zamanı mədəni abidələrin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyası, “Ümumdünya mədəni irsinin qorunması haqqında” 1970-ci il Paris Konvensiyası, “Mədəni dəyərlərin qeyri-qanuni yolla gətirilməsinin, aparıl- masının və mülkiyyət hüququnun verilməsinin qadağan edilməsi və qarşısının alınmasına yönəlmiş tədbirlər haqqında” 1970-ci il Paris Konvensiyası, “Oğurlanmış və qeyri-qanuni yolla ölkədən çıxarılmış mədəni dəyərlər haqqında” 1995-ci il Konvensiyası, “Arxeoloji irsin qorunması haqqında” 1992-ci il Avropa Konvensiyasını və digərlərini göstərmək olar. Hazırda Azərbaycanın mədəni və təbii irsinin qorunması məsələsi YUNESKO ilə əməkdaşlığın əsas istiqamətlərindən biridir. Məlum olduğu kimi, BMT-nin ixtisaslaşmış təşkilatı olan YUNESKO dünyada təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri sahəsindəki əməkdaşlığın ən böyük forumudur.Azərbaycan Respublikası 1992-ci il iyulun 3-də bu təşkilata daxil olmuş və bu təşkilat ilə əməkdaşlığının inkişafı üçün böyük əmək sərf etmişdir. Beləliklə, milli mədəni və təbii irsimiz bizim tariximizdir. Buna görə də dünya mədəniyyətinə əvəzsiz töhfələr vermiş Azərbaycan xalqının mədəni və təbii irsinin qorunub saxlanılması və beynəlxalq aləmdə lazımınca təqdim edilməsi son dərəcə önəmli əhəmiyyət kəsb edən bir məsələdir. Bu mənada, Şirvanşahlar sarayının və keçmişimizlə bağlı olan digər tarixi abidələrimizin qorunması və gələcək nəsillərə layiqli səviyyədə çatdırılması hər zaman dövlətimizin məqsədyönlü siyasətinin tərkib hissələrindən olmuşdur və bu iş indi də davam etdirilməkdədir.
79 Kitabın içindəkilər
Cəfər Qiyasi – Şah türbəsinin medalyon kitabələri .................. 7 Şahin Fərzəliyev – Bir əsrin üç şirvanşahı haqqında bəzi qeydlər ............................................................................... 10 Tarix Dostiyev – İslam dövrü mülki monumental memarlığı Azərbaycanın arxeoloji irsində ................................................ 13 İdris Əliyev – Некоторые документы по истории охраны памятников баку ........................................................ 16 Əli Rəcəbli – Abbasi canişinləri dönəmində şirvanda sikkə zərbi tarixindən... ...................................................................... 18 Mehmet Rıhtım – Seyid Yəhya Şirvaninin xanəgahı və türbəsi.... ............................................................................... 25 Nərgiz Quliyeva – Şirvan feodal dövlətinin tarixi iqamətgahı olmuş şirvanşahlar sarayına dair ............................ 29 Vəfa Quliyeva – Şirvanşahlar sarayı – Azərbaycan dövlətçiliyinin rəmzi ............................................. 32 Kamil İbrahimov – Şirvanşahlar sarayı ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar tarixindən ................................................. 35 Rayihə Əmənzadə – Конструктивные особенности строений дворца ширваншахов .............................................................. 38 Qafar Cəbiyev – Orta əsr Şıxməzid xanəgahı ......................... 41 Xeyirbəy Qasımov – Şirvanda memarlığın inkişafina dair (XV-XV əsrlər) .......................................................................... 43
kodlaşmış elementlər və “quyu” kultu ...................................... 49 Samir Məmmədov – Azərbaycan Şirvanşahlar dövlətində hərb sənətinin bəzi̇ xüsusiyyətləri (IX-XI əsrlər) .............................. 53 Dilavər Əzimli – Şirvan ərazilərində dini həyat tarixinə dair .. 56 Fəxrəddin Miralay – Şirvanşahlar sarayı kompleksinin memarlığında humanizm elementləri ..................................... 59 Rahibə Əliyeva – Şirvanşahlar sarayında bərpa və konservasiya işləri .................................................................... 61 80 Qənirə Pirquliyeva – Şirvanşahların bakı sarayı – külliyyat, yoxsa xanəgah? ........................................................ 63 Rəna Rzayeva – Şirvanşahların bayraqlarına dair araşdırmalar ............................................................................... 65 Sevil Məmmədova – Şirvanşahların sarayları – orta əsrlərin tarixi reallıqları və onları təsdiqləyən mənbələr ....................... 67 Səadət Ələkbərova – Şirvanşahlar sarayı: saray varidatının izi ilə... ....................................................................................... 70 Yasir Hacıyev – Şirvanşahlar sarayı – həqiqətlər və əfsanələr məkanı ....................................................................... 73 Həcər Alxasova – Əsrlərə dayanan tarix, şirvan şahlarının əzəmətli məkanı – şirvanşahlar sarayı ...................... 74 Nərmin Alıyeva – Şirvanşahlar sarayı: Mədəni irsimizin beynəlxalq əhəmiyyətli nümunəsi .................................... 77 «Elm və təhsil» nəşriyyatının direktoru: professor Nadir MƏMMƏDLİ Dizayn: Zahid Məmmədov Texniki redaktor: Tünzalə Tağıyeva Çapa imzalanmış 02.10.2015 Şərti çap vərəqi 5 Sifariş № 302 Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 100 Kitab «Elm və təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur. E-mail: nurlan1959@gmail.com Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|