Şİrvanşahlar sarayi: tariX, HƏQİQƏTLƏR, MÜlahiZƏLƏR «Elm və təhsil» Bakı – 2015
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şahin Fərzəliyev tarix üzrə elmlər doktoru, professor BİR ƏSRİN ÜÇ ŞİRVANŞAHI HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR
9 L.Bretanitsikinin Ə.Salamzadə ilə birlikdə yazdıqları orta əsr memarlarına həsr olunmuş bir məqalədə isə «Bakıda Şirvanşahlar sarayı ansamblındakı türbədə memarın adını gizli şəkildə yazması halına» təsadüf edildiyi vurğulanmışdır. Gerçəkdə Azərbaycanın heç bir memarlıq abidəsində memar və ya ustanın adı örtbasdır edilməmişdir. Şah türbəsinin kitabə medalyonunda da gizlədilmiş bir şey yoxdur. Onun ən böyük sirri oxunuşunun çətin olmasıdır. Bu kitabədə bir mətn dörd dəfə (hər medalyonda iki dəfə olmaqla) təkrar olunur. Hansı memar o qədər də iri olmayan bir binada öz adını dörd dəfə yazmağa cəsarət edərdi. Buna orta əsr memarının yüksək əxlaqı da yol verməzdi. 10 Şahin Fərzəliyev tarix üzrə elmlər doktoru, professor BİR ƏSRİN ÜÇ ŞİRVANŞAHI HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR Ölkəmizin tarixi ərazisində yaranmış dövlətlərin biri də təxminən min il yaşamış Şirvanşahlar dövlətidir. Məlum olduğu kimi, dövlət sinifli cəmiyyətdə əsas siyasi hakimiyyət alətidir. Dövlət yaranarkən onun funksiyaları da müəyyənləşir. Orta əsrlərdə dövlətin idarəçilik forması mütləq monarxiya olmuşdur. Demək, XV əsr. Bu əsrdə Azərbaycanda yaranmış üç dövlət. Tariximizlə əlaqədar XV əsrin əhatə etdiyi dövr Azərbaycanda üç feodal dövlətin – Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Şirvanşahlar dövlətlərinin fəaliyyətdə olmaları ilə səciyyələnir. Mövzu ilə əlaqədar bir sıra ölkə tədqiqatçıları tərəfindən fikir və mülahizələr söylənilmiş, həmçinin məqalələr yazılmışdırsa da, bunun hələ kifayət olmadığı zənnindəyəm. Əlamətdardır ki, göstərilən dövrdə Azərbaycanın ümumi vəziyyətinə müxtəsər nəzər salsaq, görürük ki, ölkədə o zaman iki böyük dövlət (biri digərni əvəz etməklə) – Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri yaranmış və süquta uğramış, Şirvanşahlar dövləti isə əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi öz müstəqilliyini (müəyyən vassal asılılığı olsa belə) qoruyub saxlamağa cəhd etmiş və buna nail olmuşdur. Şirvanşahlar dövlətinin ərazi və əhali cəhətdən əvvəlki iki dövlətdən kiçik olmasına baxmayaraq bu kiçik dövlət öz müdrik padşahlarının ağıllı və uzaqgörən siyasəti sayəsində varlıq və yoxluq təhlükəsindən “sağ-salamat” çıxmağı bacardı və hələ yarım əsrədək də müxtəlif təzyiqlərə sinə gərdi. Şirvan artıq 9 əsrdən çox idi ki, şirvanşahlar tərəfindən idarə olunur və özünəxas müstəqil siyasət yeridirdi. Dərbənd şirvanşahlarının uğurla həyata keçirdikləri daxili və xarici siyasət nəticəsində Şirvanda qonşu Azərbaycan dövlətlərindən fərqli olaraq sülalə daxili mübarizələr yox idi. 11 Qeyd etmək lazımdır ki, XV əsr Azərbaycanının bu üç döv- ləti məzmun və mahiyyət etibarilə bir olmuşlarsa da , onların arasında formaca bəzi sahələrdə müəyyən fərqlər var idi, yəni cənubdakı Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri ilə şimaldakı Şirvanşahların dövlət quruluşları arasında mövcud olan müxtəliflik nəzəri cəlb edən xüsusiyyətlərdəndir. Şirvanın dövlət aparatında oturaq feodal əyanlar böyük nüfuza malik idilərsə, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində köçəri və yarımköçəri hərbçi əyanlar mühüm rol oynayırdılar. İndi məqaləmizin məzmununa uyğun olaraq üç şirvanşah haqqında müxtəsər məlumat vermək istərdik. 1. İbrahim, yaxud Əmir İbrahim Dərbəndi, ya da Şeyx İbrahim. Azərbaycanın şimalındakı Şirvanşahlar dövləti üzərində də ciddi təhlükə görünməyə başladı. Belə bir şəraitdə, dövrünün görkəmli dövlət xadimi olan I İbrahim qüvvələr nisbətini düzgün qiymətləndirdi və Sultan Əhmədin əksinə olaraq Osmanlıların deyil, Teymurilərin tərəfini tutdu. Əmir Teymurun vəfatından sonra (1405) Azərbaycanda hakim olan Qara Yusif Qaraqoyunlu ilə Şirvanşah I İbrahimin münasibəti ilk vaxtlarda o qədər də yaxşı olmamışdır, lakin sonradan onların arasında ikitərəfli razılaşma yaranmış, Şirvanşah Şirvanı yenə də müstəqil idarə etmişsə də, Qaraqoyunlu hökmdarından asılı vəziyyətdə olmuşdur. Amma, Teymurdan sonra Xorasan taxt-tacına sahiblənən oğlu Şahrux bütüb azərbaycanı öz əlinə almaq istəyir və bu məqsədini həyata keçirməyə hazırlaşırdı. 2. I Xəlilullah, Sultan Xəlil, Əmir Xəlilullah. 1417- ci ildə vəfat edən I İbrahimdən sonra taxta əyləşən oğlu Əmir Xəlilullah da atası kimi Teymurilərlə dostluq münasibətini qoruyub saxlayırdı. O, 1421-1422 coildə hətta Şahruxla qohum da oldu. [Şirvanşah I Xəlilullah Əmir Teymurun oğlu Əbubəkr Mirzənin qızını almışdır. “Mətləüs- sə deyn” əsərinin məlumatına görə həmin Teymuri şahzadəsi Qara Yusiflə olan döyüşdə öldürüldükdən sonra onun xanədanından bir neçə kəniz, o cümlədən kiçik qızı əsir götürülmüşdü. Qeyd olunmalıdır ki, ümumiyyətlə
12 bütün Şirvan şahları, o cümlədən I Xəlilullah da, əgər bugünki istilahla desək daim böyük hökmdarla “balanslaşdırılmış siyasət” yürüdür, onların heç birini özünə düşmən etmək istəmirdi, çünki kiçik bir dövlətin hökmdarı öz hakimiyyətini qoruyub saxlamaq naminə, şübhəsiz ki, məhz belə davranışa malik olmalı idi. Əgər başqa cür olsaydı, kiçik bir ərazinin kiçik bir dövləti uzun əsrlər boyu hakimiyyətdə bərqərar ola bilməzdi. 3.Şirvanşah Fərrux Yəsar İbn Xəlilullah. Fərrux Yəsar hakimiyyətinin ilk illərində diplomatik müna- sibətlər yaratmaq məqsədilə bir sıra ölkələrə elçilər göndərdi. O da atası kimi “qüdrətli türk sultanı”II Məhəmməd Fateh ilə ittifaqda olmağa çalışırdı. S.Aşurbəyli yazır: “Mənbələrin məlumatına görə 1465- ci ildə Şirvanşah Fərrux Yəsarın elçisi Həsən bəy Moskvaya gəlmişdir. 1466- cı ildə çar III İvan buna cavab olaraq Vasili Papinin başçılığı altında Şirvan şahına qiymətli hədiyyələrlə birlikdə həmin ölkəyə bir səfarət heyəti göndərmişdi. Səfarətin məqsədi, ticarətlə yanaşı, Moskva dövləti ilə Şirvan arasında Qızıl Ordaya qarşı ittifaq yaratmaq idi.XV əsr Şərq dövlətlərində hökmdarlar adətən öz siyasi fəaliyyətləri barədə bir- birlərinə məlumat verir, bir növ hesabat təqdim edir, biri digərini öz fəthləri ilə qorxudur, təkəbbür nümayiş edirirdilər. Onlar belə hərəkət etməklə bəzən də işlədikləri günahları müəyyən mənada pərdələmək və özlərinə bəraət qazandırmaq məqsədi güdürdülər. Beləliklə, qeyd etmək olar ki, bütün XV əsr boyu Şirvanşahlar öz qüdrətli qonşuları ilə müntəzəm dostluq münasibətləri yaratmağa çalışmış, tərəflər bir-birlərinə elçi heyətləri yollamış, qarşılıqlı diplomatik təmaslar davam etmişdir. Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|