Dövlət idarəçiliyi haqqında ikinci traktat
Con Lokk
1689
“Azad Düşüncələr” Assosiasiyası
www.azadliqciragi.org
2
Mündəricat
KITAB HAQQINDA ....................................................................................................................... 3
KITABDAN IXTISARLAR ................................................................................................................ 4
M
ÜLKIYYƏT HAQQINDA
.................................................................................................................. 4
S
IYASI CƏMIYYƏTLƏRIN BAŞLANĞICI HAQQINDA
................................................................................... 5
S
IYASI CƏMIYYƏT VƏ DÖVLƏTLƏRIN MƏQSƏDLƏRI HAQQINDA
................................................................ 5
Q
ANUNVERICI HAKIMIYYƏTIN MIQYASI HAQQINDA
................................................................................ 6
T
IRANIYA HAQQINDA
..................................................................................................................... 9
D
ÖVLƏTIN SÜQUTU HAQQINDA
........................................................................................................ 9
www.azadliqciragi.org
3
Kitab haqqında
“Dövlət idarəçiliyi haqqında iki traktat” siyasi fəlsəfi əsər olaraq, 1689-cu ildə Con Lok
tərəfindən anonim şəkildə nəşr edilmişdir. Birinci traktat Robert Filmersin “Patriarx və ikinci
traktat”ını cümlə-cümlə təkzib edərək, patriarxalizmə qarşı çıxır, təbii hüquqlara və müqavilə
nəzəriyyəsinə əsaslanan siyasi və vətəndaş cəmiyyəti nəzəriyyəsinin təsvirini verir.
İkinci traktat vətəndaş cəmiyyəti haqqında nəzəriyyəni əks etdirir. Lok təbii vəziyyətin
təsvirindən başlayır, onun Tomas Hobsun nəzərində “hər kəsin hər kəsin əleyhinə olduğu
müharibə” vəziyyətindən daha sabit təsvirini verir. Sübuta yetirir ki, bütün insanlar təbii
vəziyyətdə Allah tərəfindən bərabər yaradılmışdır. Bundan çıxış edərək, o yalnız insanların
razılığı əsasında yaranan dövlətin legitim olduğunun aydınlaşdırılması prosesində, mülkiyyətin
və sivilizasiyanın hipotetik təşəkkülünün izahına keçir. Beləliklə, insanların iradəsi olmadan idarə
olunan hər hansı hökumət nəzəriyyəyə görə süquta uğramalıdır.
İkinci traktat Lokun burada inkişaf etdirdiyi bir sıra mövzularla yaddaqalandır. O, fərdlərin
bir-birinə itaət etmək öhdəliyinin olmadığı, ancaq hər kəsin özü tərəfindən təbii qanunun tələbi
ilə mühakimə etdiyi təbii vəziyyətin təsviri ilə başlayır. Bu həm də istila və köləlik, mülkiyyət,
səciyyəvi dövlət və dəyişiklik hüququnu əhatə edir.
www.azadliqciragi.org
4
Kitabdan ixtisarlar
Mülkiyyət haqqında
27. Yer kürəsi və üzərindəki bütün varlıqların insanların ümumi sərvəti olmasına
baxmayaraq, hər bir şəxsin də özünə məxsus mülkiyyəti vardır: bu cür mülkiyyətə insanın
özündən başqa heç kimin haqqı yoxdur. Deyə bilərik ki, bədənin zəhməti və əllərin əməyi
tamamilə ona məxsusdur. O hər hansı bir şeyin təbiətdən gələn ilkin formasını dəyişirsə, ona öz
əməyini əlavə edirsə və özünə məxsus olan nəyisə ona qoşursa, bununla həmin şeyi öz
mülkiyyətinə çevirmiş olur. O hər hansı bir şeyi təbiətin yaratmış olduğu ümumi vəziyyətdən
çıxarmaqla, ona öz əməyi ilə nəsə əlavə etməklə, başqalarını həmin şey üzərində ümumi
hüquqlardan məhrum edir. Bu əmək həmin zəhmət çəkənin müstəsna mülkiyyəti olduğundan, bir
zamanlar hamı üçün ümumi olan əmtəəyə əlavə edilmiş hər hansı cizgiyə özündən başqa heç
kimin hüququ yoxdur.
28. Palıd ağacının, yaxud meşədəki ağacların altından yığdığı qoza və almalarla qidalanan
hər kəs onları özününküləşdirir. Heç kəs bu qidanın ona məxsusluğunu inkar edə bilməz. Onda
sual edirəm, nə vaxtdan bunlar onun özününkü olmağa başlayır? Həzm edildikdən sonramı?
Yaxud yeyəndə? Yaxud onları suda qaynadanda? Yaxud evə gətirəndə? Və yaxud da onları
yığanda? Aydındır ki, ilk yığımla insan onları özününküləşdirə bilməyibsə, onda başqa cür əldə
edə bilməz. Qeyd edilən zəhmət həmin şeylərə münasibətdə onlara məxsus olan və ümumi
olanlar arasında fərq yaradır: hər şeyin anası olan təbiətin yaratdığından başqa məhsula nə isə
əlavə edir və onu həmin insanın özəl hüququna çevrir. Kimsə deyə bilərmi ki, onun həmin
topladığı qozalara və almalara hüququ yoxdur, çünki, həmin insan onları özününküləşdirərkən
bəşəriyyətin razılığını almamışdır? Hamıya ümumilikdə məxsus olanı bu cür özününküləşdirmək
oğurluq idimi? Əgər belə razılıq zəruri olsaydı, onda Allahın verdiyindən asılı olmayaraq, insan
ehtiyac çəkərdi. Biz yığcam halda ümumini görür və ümumi mülkiyyət olandan bir hissəni
götürmək üçün onu təbiətin yaratdığı vəziyyətdən çıxararaq mülkiyyətə çeviririk. Bunsuz
ümuminin heç bir faydası yoxdur. Bu zaman o və ya digər hissənin götürülməsi ümumi hüquqlara
malik olanların aydın ifadə edilmiş razılığından asılı deyil. Beləliklə, digərləri ilə hüququm
olduğu hər hansı bir yerdə atımın yediyi ot, qulluqçularımın kəsdiyi torf, hər hansı yerdən
qazdığım filiz kimsənin razılığına ehtiyac olmadan mənim mülkiyyətimə çevrilir. Onları
olduqları vəziyyətdən çıxarmağa sərf etdiyim əmək mənim onlar üzərində hüququmu təmin edir.
32. Lakin indi mülkiyyətin əsas mahiyyəti yer üzərindəki meyvələr və ya heyvanlar deyil, yer
kürəsinin özüdür; çünki bütün ağırlıq onun üzərinə düşür və qalan hər şeyin yükünü də o daşıyır.
Düşünürəm ki, oradakı mülkiyyətin də əvvəlki kimi əldə edilməsi aydındır. İnsan nə qədər çox
torpaq becərir, əkir, inkişaf etdirir, şumlayır və məhsulundan istifadə edirsə, o qədər də
mülkiyyətə sahib olur. O, öz əməyi ilə həmin mülkiyyəti ümumidən ayırır: heç kim onu həmin
mülkiyyətə olan hüquqlardan məhrum edə bilməz. Deyək ki, digərlərinin də həmin mülkiyyətə
bərabər hüququ var və buna görə də, o, bütün başqa yoldaşlarının, bəşəriyyətin razılığı olmadan o
mülkiyyəti özününküləşdirə, ümumidən ayıra bilməz. Allah dünyanı bəşəriyyətə bəxş edəndə,
insana həm də zəhmət çəkmək hökmü vermişdir ki, onun ehtiyacı da bunu tələb edir. Allah və
onun iradəsi insana təbiəti ram etməyi, bununla da, ona özünə məxsus əməyini əlavə etmək
hökmü vermişdir. O da Allahın bu əmrinə tabe olaraq hər yeri ram etdi, əkdi və becərdi. Bununla
da, hazır olana elə bir şey əlavə etdi ki, həmin şey başqa heç kimin hüququ olmayan və ya ona
zərər verilmədən alına bilməyən mülkiyyətidir.
www.azadliqciragi.org
5
Siyasi cəmiyyətlərin başlanğıcı haqqında
95. İnsanlar, artıq deyildiyi kimi, təbiətən azad, bərabər və müstəqildirlər. Heç kimi özünün
razılığı olmadan bu vəziyyətdən çıxarmaq və onu digərinin siyasi iradəsinə tabe etmək olmaz.
Hər hansı şəxsin öz təbii azadlığından imtina etməsi və özünü vətəndaş cəmiyyətinin buxovlarına
təslim etməsinin yeganə yolu digər insanlar arasında rahat, təhlükəsiz və sakit mühitdə yaşamaq,
öz mülkiyyətindən zövq almaq, onların icmasına aid olmayanlardan qorunmaq üçün birləşmək və
icma yaratmaq məqsədilə digərləri ilə razılaşmasıdır. İstənilən insan bunu edə bilər, çünki bu,
digərlərinin azadlığına xələl gətirmir; onlar təbii azadlıq vəziyyətində olduğu kimi qalırlar.
İstənilən insan razılaşaraq icma, yaxud dövlət yaratmaq istədikdə, birləşərək siyasi şura təşkil
edirlər ki, burada çoxluqda olanların fəaliyyət və azlığı məhdudlaşdırmaq hüququ olur.
96. Müəyyən sayda insan hər bir fərdin razılığına əsasən icma yaratdıqda, bununla yalnız
çoxluğun iradəsi və göstərişləri ilə vahid orqan kimi hərəkət etmək səlahiyyətinə malik bir
orqanlı icma yaratmış olur. Bu, bütün icmada fərdlərin razılığı ilə fəaliyyət göstərir və hər hansı
orqanın eyni istiqamətdə hərəkət etməsini zəruri sayır. O da zəruri hesab olunur ki, həmin birlik
çoxluğun razılığı ilə böyük qüvvənin apardığı istiqamətə yönəlsin. Əks təqdirdə, onun bir vahid
toplum kimi hərəkət etməsi, yaxud birlik və ya icma formasında mövcudluğunu davam etdirməsi
mümkün deyil. Çünki onun yaradılması orada birləşən bütün fərdlərin razılığı ilə olmuş və
beləliklə, hər kəs çoxluq tərəfindən idarə edilmək haqqında razılıq vermişdir. Ona görə də,
görürük ki, normal qanunlarla hərəkətə gətirilən toplantılarda çoxluğun hərəkəti hamının hərəkəti
kimi qəbul edilir və əlbəttə, təbiət və ağıl qanununa əsasən çoxluğun qüvvəsi kimi müəyyən
edilir.
Siyasi cəmiyyət və dövlətlərin məqsədləri haqqında
123. Əgər deyildiyi kimi, insan təbii vəziyyətində tam azaddırsa: əgər o, ən yüksək varlıq
kimi öz şəxsiyyətinin və mülkiyyətinin tam sahibidirsə, heç kimdən asılı deyilsə, niyə öz
azadlığından əl çəkməlidir? Niyə o, öz imperiyasından imtina edərək, başqa bir qüvvənin
hökmranlığına və nəzarətinə keçməlidir? Buna aydın bir cavab var: baxmayaraq ki, təbii
vəziyyətində insanın bu cür hüququ var, lakin ondan istifadə imkanı qeyri-müəyyəndir və daim
digərlərinin təcavüzünə məruz qalır. Çünki digərləri də onun qədər kral və ya ona bərabər
insanlar olduğundan, onların çox hissəsi haqq və ədalətə riayət etmədiyindən, insanın malik
olduğu mülkiyyətdən istifadə etməsi təhlükəli və xeyli dərəcədə müdafiəsizdir. Bu hiss onu azad,
lakin qorxu və davamlı təhlükələrlə dolu vəziyyətdən imtina etməyə məcbur edir. Heç də
səbəbsiz deyil ki, o, həyatlarının, azadlıqlarının və əmlaklarının (bunların hamısını birlikdə
mülkiyyət adlandırıram) qarşılıqlı müdafiəsi üçün artıq birləşmiş və ya birləşmək istəyən digər
insanlarla cəmiyyət yaratmağa çalışır.
124. İnsanların ittifaqlarda birləşməyinin və dövlət idarəçiliyinə keçmələrinin böyük və
başlıca məqsədi mülkiyyətlərini qorumaqdır. Bunun üçün təbii vəziyyətdə çox şeyə ehtiyac var.
Birincisi, elə bir təsis edilmiş, razılaşdırılmış, tanınmış qanuna ehtiyac var ki, o, hamı
tərəfindən doğru və yanlışın standartı kimi, onların arasındakı bütün ziddiyyətləri həll edən
ümumi ölçü kimi qəbul olunsun. Təbiət qanunları bütün ağıllı insanlar üçün aydın və
ağlabatandır. Buna baxmayaraq, insanlar öz maraqları naminə qərəzli və həmin qanunları
öyrənmək üçün cahil olduqlarından, onun xüsusi hallara tətbiq edilən və onlar üçün məcburi olan
qanuna çevrilməsinə icazə verməyə meylli deyillər.
www.azadliqciragi.org
6
125. İkincisi, təbii vəziyyətdə bütün fərqləri əsaslandırılmış qanunlar əsasında
müəyyənləşdirmək səlahiyyətinə malik tanınmış və bitərəf hakimlərə ehtiyac var. Bu vəziyyətdə
hər kəs təbiət qanununun həm hakimi, həm icraçısı, həm də insanlara münasibətdə qərəzli
olduqlarından, ehtiras və qisas onları özlərinə aid məsələlərdə uzaqlara aparmağa meyllidir;
saymazlıq və biganəlik isə insanları başqalarına etinasız edir.
126. Üçüncüsü, təbii vəziyyətdə tez-tez haqlı cəzanın dəstəklənməsi və icrası üçün gücə
ehtiyac olur. Ədalətsizliklə təhqir olunanlar imkan düşdükdə, öz ədalətsizliklərinə güc vasitəsilə
haqq qazandırmağa cəhd edəcəklər: belə müqavimət cəzalandırmanı, onu icra edənlər üçün
qorxulu və zərərli edir.
127. Beləliklə, bəşəriyyət təbii vəziyyətin üstünlüklərinə baxmayaraq, pis vəziyyətə
düşdükcə və ya həmin vəziyyətdə qaldıqca, daha tez cəmiyyətə doğru sürüklənir. O artıq reallığa
çevriləndə görürük ki, belə şəraitdə müəyyən sayda insan çox nadir hallarda uzun müddət
birlikdə yaşaya bilir. Hər bir şəxsin başqalarını buraxdıqları xətalara görə cəzalandırmaq
gücündən qeyri-müəyyən və qeyri-mütəmadi şəkildə istifadə etməsindən yaranan narahatlıqlar
insanları dövlətin qanunları altında sığınacaq axtarmağa və mülkiyyətlərini qorumağa məcbur
edir. Məhz bu, onları təkbaşına tətbiq etdikləri cəzalandırma hüququndan məmnuniyyətlə imtina
etmək məcburiyyətinə gətirir. Bu funksiyanı təkbaşına icra edəcək şəxs isə onların arasından
təyin edilir. Bu cür qaydalarla icma və ya bu məqsədlə onun səlahiyyət verdiyi insanlar razılığa
gəlirlər. Və bununla biz ilkin hüququn, həm qanunverici, həm icraedici hakimiyyətin, həm də
dövlət və cəmiyyətlərin təşəkkülünün şahidi oluruq.
131. İnsanlar cəmiyyətə daxil olduqda, təbii vəziyyətdə malik olduqları bərabərlik, azadlıq və
icra hüququnu gələcək cəmiyyətin tələb edəcəyi şəkildə istifadə etmək üçün qanunverici orqana
təslim edirlər. Ona baxmayaraq, bu yenə də hər bir kəsin özünü, azadlığını və mülkiyyətini daha
yaxşı qorumaq niyyəti ilə baş verir; (Çünki heç bir ağıllı varlıq öz şəraitini pisə dəyişmək
niyyətində ola bilməz). Cəmiyyətin, yaxud onun təsis etdiyi qanunverici orqanın gücü onun
ümumi məqsədindən irəli gedə bilməz: o, təbii vəziyyətdə yaşamanı təhlükəli edən və
çətinləşdirən yuxarıda qeyd etdiyimiz üç təhlükədən hər kəsin mülkiyyətini qorumalıdır.
Beləliklə, əlində birliyin qanunverici, yaxud ali hakimiyyəti olan hər kəs ekspromt əmrlərlə deyil,
bütün insanlara elan edilmiş və tanış olan müəyənləşdirilmiş qanunlarla idarə etməyə borcludur.
Bunları icra edən hakimlər qərəzsiz və vicdanlı olmalı, bütün ziddiyyətləri həmin qanunlarla həll
etməlidirlər. İcmanın gücü də yalnız icma daxilində belə qanunların icrası və ya xarici hücum və
müdaxilələrin qarşısını almaq, icmanı istilalardan qorumaq üçün icma xaricində səfərbər
olunmalıdır. Və bütün bunlar başqa bir məqsədə deyil, yalnız sülhə, təhlükəsizliyə və xalqın
ictimai rifahına istiqamətlənməlidir.
Qanunverici hakimiyyətin miqyası haqqında
134. İnsanların cəmiyyət halında birləşmələrinin ən əsas məqsədi öz mülkiyyətlərindən sülh
və təhlükəsizlik şəraitində istifadə etməkdir. Bunun üçün ən yaxşı vasitə və alət cəmiyyətdə
bərqərar olmuş qanunlardır. Birliklərin birinci və fundamental müsbət qanunu qanunverici
orqanın təsis olunmasıdır. Hətta qanunverici orqanın özünü idarə edən birinci və fundamental
təbii qanun cəmiyyətin və (ictimai rifahla uyğun gəldiyi qədər) ona aid olan hər bir şəxsin
mühafizəsidir. Bu cür qanunvericilik nəinki birliyin ali hakimiyyətidir, həm də icmanın etibar
etdiyi əllərdə müqəddəs və dəyişməzdir. Hər hansı bir şəxsin fərmanı xalq tərəfindən seçilmiş və
təyin edilmiş qanunverici orqan tərəfindən səlahiyyətləndirilməmişdirsə, qanuni qüvvəyə və
məcburiyyətə malik deyil; hansı formada dəyişməsindən və ya hansı qüvvə tərəfindən
www.azadliqciragi.org
7
dəstəklənməsindən asılı olmayaraq. Çünki bunsuz qanun tələb olunan mütləq keyfiyyətə malik
olmur. Bu da cəmiyyətin razılığıdır ki, onun iradəsi əleyhinə heç kimin qanun yaratmaq
səlahiyyəti yoxdur. Bu ancaq onların razılığı və onlar tərəfindən verilmiş səlahiyyətlə ola bilər.
Ona görə də, daha vacib şəkildə hamının yerinə yetirməyə borclu olduğu tabeçılık sonda bu ali
hakimiyyətdə başa çatır və onun yaratdığı qanunlarla tənzimlənir. Heç bir kənar qüvvəyə, yaxud
yerli ikinci dərəcəli hakimiyyətə içilmiş and öz inamına uyğun hərəkət edən cəmiyyət üzvünü
qanuna tabe olmaqdan çəkindirə bilməz. Nə də onu qüvvədə olan qanunlara əks hərəkət etməyə
və ya onların icazə verdiyindən artıq hərəkətə məcbur edə bilməz. Hər hansı bir şəxsin sonda
cəmiyyətdə ali sayılmayan bir hakimiyyətə tabeçiliyini təsəvvür etmək səfehlik olardı.
135. Qanunvericilik istər bir və ya çox şəxsdən ibarət olmasından, istərsə daimi və ya
fasilələrlə mövcud olmasından asılı olmayaraq, hər hansı birliyin ali hakimiyyətidir, lakin
bununla belə...
Birincisi, bu hakimiyyət heç bir vəchlə insanların taleyi və var-dövləti üzərində mütləq zorakı
ola bilməz. Qanunverici hakimiyyətin cəmiyyətin hər bir üzvünün şəxsə, yaxud topluma verdiyi
müştərək hakimiyyət olmasına baxmayaraq, o, cəmiyyətə daxil olan və cəmiyyətin xeyrinə öz
gücündən əl çəkən insanların təbii vəziyyətdə malik olduqlarından artıq ola bilməz. Çünki heç
kim başqasına özünün malik olduğundan artıq hakimiyyət ötürə bilməz. Və heç kim nə özü, nə də
başqası üzərində zorakı hakimiyyətə malik olub, öz həyatını, yaxud başqasının həyatını və ya
mülkiyyətini məhv edə bilməz. İnsan, sübut edildiyi kimi, özünü başqasının zorakı hakimiyyətinə
məruz qoya bilməz. Belə ki, o, təbii şəraitdə digərlərinin həyatı, azadlığı, mülkiyyəti üzərində
sərbəst deyil və yalnız təbii vəziyyətin ona özünü və bəşəriyyətin qalan hissəsini mühafizə etmək
üçün verdiyi qədər hakimiyyətə malikdir. Bu, onun etdiyi, yaxud birliyə və beləliklə, qanunverici
hakimiyyətə verə biləcəyidir. Beləliklə, qanunvericilik bundan artığına malik ola bilməz. Onların
hakimiyyəti ən çox cəmiyyətin ictimai rifahı limitində məhdudlaşır. Bu elə bir qüvvədir ki,
qorunmaqdan başqa digər məqsədi yoxdur. Buna görə də, heç vaxt öz subyektlərini məhv və ya
əsir etməyə, yaxud qəsdən iflasa uğratmağa hüququ yoxdur. Təbii qanunun öhdəlikləri
cəmiyyətdə sona yetmir. Yalnız bir çox hallarda aydınlaşdırılır və əməl olunmasını gücləndirmək
üçün onlara insan qanunları ilə təsbit olunmuş cərimələr əlavə olunur. Beləliklə, təbiətin qanunu
bütün insanlar, qanunvericilər və həmçinin digərləri üçün də əbədi qayda kimi durur. Onların
digər insanların fəaliyyəti üçün yaratdığı qaydalar, həmçinin öz hərəkətləri təbiətin qanununa,
yəni Allahın iradəsinə uyğun olmalıdır. Bu, bir bəyanatdır və təbiətin fundamental qanunu
bəşəriyyəti qorumaqdır. Heç bir insan sanksiyası bundan yaxşı və bundan güclü ola bilməz.
136. İkincisi, qanunverici, yaxud ali hakimiyyət öz üzərinə ekspromt zorakı fərmanlarla idarə
etmək səlahiyyəti götürə bilməz. O, ədalət yaymağa borcludur və subyektlərin hüquqlarını elan
olunmuş qanunlarla və tanınmış səlahiyyətli hakimlər vasitəsilə müəyyən etməlidir: təbiət qanunu
yazılmadığından, insanların ağlından başqa heç yerdə mövcud deyildir. Müəyyən qanun
olmadıqda, ehtiras, yaxud maraq ucbatından həmin qanundan yanlış sitat gətirənlərə və ya onu
düzgün tətbiq etməyənlərə yanlış olduqlarını inandırmaq çətin olur. Beləliklə, bu qanun
hüquqların müəyyənləşdirilməsinə xidmət edə və ona sığınan insanların mülkiyyətini mühafizə
edə bilmir. Bu hallar xüsusən öz işlərinə görə hər kəsin hakim, şərhçi və icraçı olduğu hallarda
çox baş verir. Beləliklə, haqlı olan insan yalnız öz adi gücünə sığındığı üçün özünü haqsızlıqdan
qoruya və müqəssiri cəzalandıra bilmir. Adi halda insanların mülkiyyətinə zərər gətirən bütün bu
ədalətsizliklərdən yaxa qurtarmaq, öz mülkiyyətlərini qorumaq və mühafizə etmək üçün insanlar
birləşərək bütün cəmiyyətin vahid gücünü və hər kəsin nəyə malik olduğunu müəyyənləşdirən
əsaslı qaydalar əldə edirlər. Bu məqsədlə insanlar təbiətən malik olduqları bütün hakimiyyəti
daxil olduqları cəmiyyətə təslim edir və elan edilmiş qanunlarla idarə olunacaqlarını inamla
icmada etibarlı qanunverici hakimiyyət hesab etdikləri əllərə tapşırırlar. Əks təqdirdə, onların
www.azadliqciragi.org
8
təhlükəsizliyi, sakitliyi və mülkiyyəti təbii vəziyyətdə olduğu kimi, hələ də qeyri-müəyyənlikdə
qalacaq.
137. Mütləq zorakı hakimiyyət, yaxud müəyyənləşdirilmiş daimi qanunsuz idarəetmənin heç
biri cəmiyyət və dövlətin məqsədinə uyğun gələ bilməz. Əgər insanlar həyat, azadlıq və
mülkiyyətlərinin qorunmasına, hüquq və mülkiyyətin müəyyənləşdirilmiş qaydaları ilə öz əmin-
amanlıqlarının mühafizə olunacaqlarına inanmasaydılar, təbii vəziyyətin azadlığından imtina
edib, cəmiyyətin qanunlarına tabe olmazdılar. Təsəvvür etmək belə mümkün deyil ki, buna cəhd
edərdilər; hətta onların kiməsə, yaxud kimlərəsə öz şəxsiyyət və mülkləri üzərində sərbəst
hakimiyyət verməyə, öz qeyri-məhdud iradələrini zorakılıqla onlara icra etdirmək üçün bu
qüvvəni magistrata tapşırmağa səlahiyyətləri olsaydı belə. Bu, təbii şəraitdə özünü daha pis
vəziyyətə salmaq olardı. Burada onların öz hüquqlarını başqalarının müdaxiləsindən qorumaq
üçün sərbəstlikləri vardı və belə müdaxilənin bir, yaxud daha çox şəxs tərəfindən törədilməsindən
asılı olmayaraq, müdafiə üçün bərabər qüvvələrə malik idilər. Təsəvvür edək ki, onlar özlərini
mütləq sərbəst hakimiyyətə və qanunvericinin iradəsinə təslim etmiş, özlərinin istənilən vaxt
qurban getməsi üçün tərk-silah olmuş, qanunvericini isə silahlandırmışlar. Bu zaman rəhbərliyi
altında 100000 insan olan şəxsin zorakı gücünə məruz qalan şəxsin vəziyyəti, 100000 tək adamın
zorakılığına məruz qalmış insanın vəziyyətindən daha pisdir. Çünki heç kim əmin deyil ki, gücü
100000 dəfə çox olan belə rəhbərliyin iradəsi, digər insanların iradəsindən daha yaxşıdır. Və
məhz buna görə də, birliyin formasından asılı olmayaraq, idarə edən hakimiyyət cəmiyyəti
ekspromt diktə və qeyri-müəyyən sərəncamlarla deyil, elan edilmiş və qəbul olunmuş qanunlarla
idarə etməlidir. Əgər insanlar bir nəfəri, yaxud çoxluğun müştərək qüvvəsinə malik olan bir
nəfəri silahlandırsaydılar, onlar da insanları öz təsadüfi fikirlərinin, yaxud çılğın və naməlum
iradələrinin ölçüsüz və qeyri-məhdud əmrlərinə, öz hərəkətlərinə heç bir bəraət qazandırmadan
itaətə məcbur etsəydilər, onda bəşəriyyət təbii vəziyyətdə olduğundan daha pis günə düşərdi. Ona
görə də, dövlətin malik olduğu hakimiyyət ancaq cəmiyyətin rifahına xidmət etməli olduğu üçün,
o, zor və istəkdən asılı olmamalı, müəyyənləşdirilmiş və elan edilmiş qanunlarla idarə
edilməlidir. Yəni həm insanlar öz vəzifələrini bilməli, həm də qanun daxilində sağ-salamat və
təhlükəsiz olmalıdırlar. İdarə edənlər də, onun hüdudları daxilində davranmalı, əllərindəki
hakimiyyətdən sui-istifadə etməməli, onu öz iradələri əsasında bilmədikləri məqsədlər üçün
işlətməməlidirlər.
138. Üçüncüsü, ali hakimiyyət heç kəsin mülkiyyətinin hər hansı hissəsini onun razılığı
olmadan götürə bilməz. Çünki dövlətin məqsədi mülkiyyəti qorumaqdır və insanlar buna görə
cəmiyyətə daxil olurlar. Bu, insanların mülkiyyətə malik olması şərtini nəzərdə tutur və tələb
edir. Bunsuz onlar uduzmuş hesab olunardılar. Çünki cəmiyyətə daxil olmağın əsas məqsədi
mülkiyyətin qorunmasıdır: onu mənimsəmək hər kəs üçün kobud səfehlik olardı. Ona görə də,
icmanın qanununa əsasən cəmiyyətdə mülkiyyəti olan insanların onlara məxsus bütün əmtəələrə
hüquqları var. Onların razılığı olmadan bu mülkiyyəti, yaxud onun bir hissəsini heç kim ala
bilməz. Bunsuz ümumiyyətlə, onların mülkiyyəti də olmazdı. Çünki başqasının öz hüququna
əsasən istədiyi vaxt mənim razılığım olmadan götürə biləcəyi mülkiyyətdə mənim heç bir payım
yoxdur. Buna görə də, hər hansı birliyin ali və ya qanunverici hakimiyyətinin istədiyini edə
biləcəyini, subyektlərin mülkiyyətindən sərbəst istifadə edəcəyini, yaxud istəyəndə onun hər
hansı bir hissəsini mənimsəyə biləcəyini düşünmək yanlış olardı. Bu məsələ qanunvericiləri
bütünlükdə, yaxud qismən dəyişən toplantılardan ibarət olan dövlətlərdə o qədər də qorxulu
deyil. Çünki burada üzvlər toplantı ləğv edildikdə, cəmiyyətin qalan hissəsi kimi ölkə qanununun
subyektinə çevrilirlər. Lakin qanunvericiliyin, mütləq monarxiyada olduğu kimi, daimi bir
assambleyanın və ya bir şəxsin əlində olduğu hallar hələ də qorxuludur, çünki onlar bütün
icmadan fərqli olmaq haqda düşünə bilərlər. Buna görə də, öz var-dövlətlərini və
www.azadliqciragi.org
9
hakimiyyətlərini digər şəxslərdən istədiklərini götürməklə genişləndirməyə meylli olacaqlar.
Beləliklə, əgər subyektlərə rəhbərlik edən kəs hər hansı özəl şəxsin mülkiyyətindən istədiyi qədər
pay götürə və onu istədiyi kimi istifadə edə bilirsə, onda insanların mülkiyyəti heç də əminlikdə
olmayacaq; hətta həmin icmanın üzvləri arasında davranışı tənzimləyən yaxşı və ədalətli qanunlar
olsa belə.
141. Dördüncüsü, qanunverici qanun yaratma səlahiyyətini başqa əllərə ötürə bilməz: xalq
tərəfindən verilən hakimiyyət olduğundan, o, başqasına ötürülə bilməz. Yalnız xalq
qanunvericiliyi təsis etmək və onun hansı əllərdə olacağını təyin etməklə birliyin formasını
müəyyənləşdirə bilər. Xalq “biz bu şəxslərin hazırladığı və o formada olan qaydalara tabe olacaq,
onlar əsasında idarə olunacağıq” söylədikdən sonra kimsə deyə bilməz ki, onlar üçün başqaları
qanun hazırlamalıdır. Həm də, insanlar qanun yaratma səlahiyyəti verdikləri və seçdikləri
şəxslərin tətbiq etdikləri qanunlardan başqa hər hansı qanuna riayət etməyə borclu deyillər.
Qanunverici hakimiyyət insanların könüllü səlahiyyət ötürməsindən, o cümlədən təsisatdan
törəndiyi üçün müsbət səlahiyyət ötürülməsindən başqa bir şey ifadə edə bilməz. Bu da
qanuvericilər deyil, qanunlar hazırlamaqdır. Qanunvericinin öz qanun yaratma səlahiyyətlərini
başqalarına ötürməyə və onu başqa əllərə verməyə hüququ yoxdur.
142. Bütün bunlar hər bir dövlət formasında Allahın və təbiətin qanunları, cəmiyyətin
inamının öhdəlikləridir ki, istənilən birliyin qanunvericilik hakimiyyətinin əsasını təşkil edir.
Birincisi, onlar elan olunmuş müəyyənləşdirilmiş qanunlarla idarə olunmalıdır. Bu qanunlar
xüsusi hallarda dəyişməməli, varlı üçün bir, yoxsul üçün digər, saraydakı üçün bir, şum sürən
kəndli üçün başqa cür olmamalıdır.
İkincisi, bu qanunlar başqa bir məqsədə deyil, xalqın rifahına xidmət etməlidir.
Üçüncüsü, onlar xalqın, yaxud deputatların razılığı olmadan mülkiyyət vergilərini
qaldırmamalıdırlar. Bu xüsusən qanunvericiliyin daimi fəaliyyət göstərdiyi, lakin ən azı, xalqın
özünün müəyyən müddətə seçdiyi deputatlara qanunvericilik səlahiyyətlərinin hər hansı bir
hissəsini saxlamadığı dövlətlərə aiddir.
Dördüncüsü, qanunverici qanun yaratma səlahiyyətini başqasına nə verə bilər, nə də
verməlidir. O ancaq xalqın ixtiyarına buraxıla bilər.
Tiraniya haqqında
199. Uzurpasiya başqasının hüququna səlahiyyət dairəsində güc tətbiqidir. Tiraniya isə
hüququ çatdığından artıq güc tətbiqidir ki, buna heç kimin haqqı ola bilməz. Və bu da hər hansı
şəxsin əlindəki hakimiyyətdən tabeliyində olan insanların rifahı üçün deyil, öz xüsusi separat
üstünlüyü üçün istifadə etməsi deməkdir. Əgər idarə edən titulundan asılı olmayaraq, qanuna yox,
öz iradəsinə, öz qaydalarına əsasən hərəkət edərsə, onun əmrləri xalqın mülkiyyətinin
qorunmasına yox, onun ambisiyasının, intiqamının, acgözlüyünün və digər qeyri-normal
ehtiraslarının kifayətlənməsinə xidmət edəcək.
Dövlətin süqutu haqqında
211. Dövlətin süqutu barədə danışan hər bir şəxs, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətin süqutu ilə
dövlətin süqutu arasındakı fərqi müəyyənləşdirməlidir. İcmanı təşkil edən amil, insanları azad
təbii vəziyyətdən vahid siyasi cəmiyyətə gətirən, hər kəsin bir-biri ilə əməkdaşlıq edəcəyinə,
vahid bir şura kimi və beləliklə, vahid aydın birlik şəklində hərəkət edəcəyinə dair razılıqdır. Belə
www.azadliqciragi.org
10
ittifaqın süqutunun yeganə səbəbi demək olar ki, onlar üzərində qələbə çalmış xarici qüvvənin
istilası olur. Çünki bu halda (özünü vahid bütöv və müstəqil bir qurum şəklində qorumaq və
dəstəkləməyə qadir olmamaq) bir quruma aid olan ittifaq zəruri şəkildə pozulur və hər şey
əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Hamı vəziyyətini istədiyi kimi dəyişmək azadlığına malik olur və öz
təhlükəsizliyini yararlı bildiyi başqa bir cəmiyyətdə təmin edir. Cəmiyyətin çökdüyü vaxt onun
dövlətinin süqutu labüddür. Beləliklə, fateh xəncərləri dövlətlərin köklərini kəsir və cəmiyyəti
hissələrə parçalayır, məğlub və ya dağılmış çoxluğu zorakılıqdan qorumalı olan cəmiyyətin
mühafizəsindən və asılılığından ayırır. Dünya dövlətləri bu yolla süquta uğramaq təhlükəsi
barədə çox yaxşı təlimatlandırılıb və lap başlanğıcdan bunu qəbul edib. Bu haqda çox danışmağa
da, cəmiyyətin süqut etdiyi yerdə dövlətin qala bilməyəcəyini sübut etməyə də çox arqument
gətirməyə ehtiyac yoxdur. Bu, binanın materiallarının tufandan dağılıb tökülərkən, yaxud zəlzələ
vaxtı bir yığın qarmaqarışıq yumağa çevrilərkən çərçivəsinin də qala bilməyəcəyinə bənzəyir.
212. Kənardan alt-üst olmaqdan əlavə, dövlətlər daxildən də süquta uğrayır.
Birincisi, qanunvericilik dəyişdiriləndə. Vətəndaş cəmiyyəti sülh dövlətidir. Burada müharibə
vəziyyəti münsiflər məhkəməsi tərəfindən istisna edilir, bunu onlar öz qanunvericiliklərində
təsbit edirlər. Onların arasında əmələ gələcək bütün fərqləri aradan qaldırmaq üçün
qanunvericilikdə qeyd olunur ki, birliyin bütün üzvləri vahid, biri digərini anlayan canlı orqanizm
şəklində birləşir. Bu birliyə forma, həyat və vahidlik verən ruhdur. Bu vaxtdan etibarən müxtəlif
üzvlər müştərək nüfuza, rəğbətə və birliyə malik olurlar. Buna görə də, qanunvericilik
pozulduqda və ya buraxıldıqda, ardınca süqut və ölüm gəlir. Çünki cəmiyyətin mahiyyəti və
birliyi vahid iradəyə malik olduğundan və qanunvericilik çoxluq tərəfindən təsis olunduğundan,
həmin vahid iradəni bəyan edir. Qanunvericilik konstitusiyası cəmiyyətin birinci və fundamental
aktıdır. Burada şəxslərin rəhbərliyi və qanunların tələbləri əsasında birlikləri davam etdirmək
barədə bənd təsbit olunmuşdur.
Bundan əlavə, xalqın razılığı ilə təyin edilmiş və səlahiyyətləndirilmiş şəxslərdən başqa heç
kəsin digərləri üçün məcburi qanunlar təsis etmək səlahiyyəti yoxdur. Əgər xalqın təyin etmədiyi
kimsə, yaxud daha çox şəxs qanun yaradarsa, onlar bunu icazəsiz etmiş olar ki, insanlar həmin
qanunlara əməl etməyə borclu deyillər. Bu da həmin qanunlara riayət etməyin qanunsuz
olduğunu bildirir və insanlar özlərinə daha yaxşı hesab etdikləri yeni qanunvericilik təsis edə
bilərlər. Çünki xalq onu nəyəsə cəlb etmək istəyən səlahiyyətsiz şəxslərə müqavimət
göstərməkdə sərbəstdir. Hər bir insan öz iradəsinin ixtiyarındadır, ancaq cəmiyyətin iradəsini
ifadə edən şəxslər burada istisna təşkil edir və belə səlahiyyətə, yaxud ixtiyara malik olmayanlar
həmin yeri zorakılıqla tutmuş hesab olunurlar.
220. Bu və buna oxşar hallarda, yəni hökümət süqut etdikdə, insanlar özlərinə əvvəlkindən
fərqlənən şəxsləri, yaxud formanı təhlükəsizlikləri və rifahları üçün məğlub saysalar, hər ikisinin
dəyişdirildiyi yeni qanunvericilik təsis etməkdə sərbəstdirlər. Çünki cəmiyyət heç vaxt kiminsə
səhvi üzündən, özünü qorumaq kimi təbii və əzəli hüququnu itirə bilməz. Bu, hüquqda
razılaşdırılmış qanunvericilik və onun hazırladığı qanunların ədalətli və qərəzsiz icrası vasitəsilə
qoruna bilər. Lakin bəşəriyyətin vəziyyəti o qədər miskin deyil ki, lap son məqamda bu vasitədən
istifadə etmək məcburiyyətində qalsın. İnsanlara zülm və hiyləgərlik və ya xarici qüvvəyə təslim
olmaqla əldən getmiş qanunvericilik əvəzinə yenisini təsis edə biləcəklərini demək, onlara artıq
iş-işdən keçəndən sonra kömək gələcəyini və ya xəstəliyin müalicəsiz olduğunu söyləmək olardı.
Bu, əslində onlara əvvəlcə qul olmağı, sonra isə öz azadlıqlarının qayğısına qalmağı təklif
etməkdən başqa bir şey deyil. Və bu, zəncirləndikdən sonra onlara artıq azad insan kimi hərəkət
edə biləcəklərini söyləməyə bənzəyir. Əgər bu, açıq-aydın belədirsə, onda yardım göstərmək
deyil, ələ salmaq olur. İnsanlar tamamilə bu vəziyyətə düşənədək ondan xilas vasitələrini
www.azadliqciragi.org
11
tapmasalar, heç vaxt tiraniyadan azad ola bilməzlər. Buna görə də, onlar nəinki vəziyyətdən
çıxmaq, həmçinin bunun qarşısını almaq hüququna malikdirlər.
221. Dövlətin çökməsinin ikinci səbəbi qanunvericiliyin, yaxud şahzadənin öz
məsuliyyətlərinin əksinə hərəkət etməsi ola bilər.
Birincisi, etibar olunmuşlar hər hansı şəxsin mülkiyyətini işğal etməyə cəsarət edəndə,
özlərini, yaxud icmanın bir hissəsini xalqın ağası, onun həyatının, azadlığının və ya var-
dövlətinin zorakı sahibi etmək istədikdə, qanunvericilik onlara qarşı hərəkət edir.
222. İnsanların cəmiyyətdə birləşməsinin məqsədi mülkiyyətlərini qorumaqdır. Və onların
qanunvericilik seçməkdə və ona səlahiyyət verməkdə məqsədi cəmiyyətin bütün üzvlərinin
mülkiyyətlərini qorunması: hər bir cəmiyyət üzvünün hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması və
dominantlığının azaldılması üçün qanunların hazırlanması və qaydaların yaradılmasıdır. Heç vaxt
təsəvvür etmək mümkün deyil ki, bir şəxsin cəmiyyətə daxil olmaqla qorumaq istədiyi
mülkiyyətinin məhv edilməsi üçün qanunvericiliyə səlahiyyət verilməsi cəmiyyətin iradəsinə
uyğun olsun. İnsanlar məhz buna görə seçdikləri qanunvericilərə tabe olurlar: qanunvericilər
xalqın mülkiyyətini ələ keçirməyə və məhv etməyə, yaxud onları zorakı hakimiyyətin köləsi
səviyyəsinə salmağa cəhd etdikdə, xalqa qarşı müharibə elan etmiş olurlar. Xalq da itaətdən
imtina edərək, Alahın bütün insanlar üçün güc və zorakılığa qarşı təmin etdiyi ümumi sığınacağa
pənah aparır. Ona görə də, hər dəfə qanunvericilik ya ambisiyaya, ya səfehliyə, ya da
korrupsiyaya görə cəmiyyətin bu fundamental qaydasını pozaraq, xalqın həyatı, azadlığı və
mülkləri üzərində mütləq hakimiyyəti ələ keçirmək, yaxud onu başqasının ixtiyarına verməyə
cəhd etdikdə, onlara tam başqa məqsədlərlə verilmiş məsuliyyəti pozmuş olur və hakimiyyət
xalqa keçir. Xalqın da yeni qanunvericilik yaratmaqla (özləri yararlı bildikləri kimi) öz əzəli
azadlığını bərpa erməyə, öz əmin-amanlığı və təhlükəsizliyini təmin etməyə hüququ var.
İnsanların cəmiyyətə üzv olmaqlarının səbəbi məhz budur.
222. Ola bilsin, bu haqda deyiləcək ki, xalqın cahil və həmişə narazı olması hökümətin
özülünü insanların qeyri-sabit rəyi və qeyri-müəyyən yumoru əsasında qurmaq, onu dağılmağa
məruz qoymaqdır. İnsanlar əvvəlki hökümətdən təhqir görəndə, qanunvericilik yarada bilirlərsə,
onda heç bir hökumət uzun müddət qalmağa qadir olmaz. Cavabım budur: tamamilə əksinə,
bəzilərinin düşüncəsinə görə, insanlar öz köhnə formalarını asanlıqla tərk ermirlər. Onları vərdiş
etdikləri çərçivədə buraxdıqları səhvləri düzəltməyə inandırmaq çox çətindir. Lap anadangəlmə
qüsurlar olsa da- hətta dünya görəndə ki, buna imkan var, onları dəyişmək asan iş deyil.
İnsanlardakı, öz konstitusiyalarını tərk etməyə xas olan astagəllik və antipatiya istər bu krallıqda-
bu əsrdə, istərsə də, keçmiş zamanlarda bir çox inqilablar zamanı müşahidə olunmuşdur. Bu, hələ
də bizdə qalmaqdadır və bizi bəzi uğursuz cəhdlər intervalından sonra yenidən əvvəlki
qanunvericimiz olan krala, lordlara və nümayəndələrə qaytarmışdır. Şahzadələrimizin başından
tacı götürmək üçün nə qədər oyun qursaq da, bu, xalqın onları dəyişdirməsinə nail olması ilə
nəticələnməmişdir.
229. Dövlətin məqsədi bəşəriyyətin rifahı olmalıdır. Bəşəriyyət üçün hansı yaxşıdır: xalqın
tiranlığın nəhayətsiz iradəsinə dözməsi, yoxsa hökmdarlar öz hakimiyyətlərindən ölçü bilmədən
və onların mülkiyyətini qorumaq üçün deyil, məhv etmək üçün istifadə etdikdə, müqavimət
göstərməsi?
232. Kimsə haqsız güc işlədirsə, cəmiyyətdə çoxunun etdiyi kimi, özünü güc işlətdiyi
şəxslərə qarşı müharibə vəziyyətinə qoyur: və bu vəziyyətdə bütün əvvəlki əlaqələr ləğv olunur.
Bütün digər hüquqlar qüvvəsini itirir ki, beləliklə, hər kəsin özünümüdafiə və aqressora
müqavimət göstərmək hüququ var.
240. Burada ümumi sual ortaya çıxa bilər: hakim kim olmalıdır, öz məsuliyyətlərinin əksinə
hərəkət edən şahzadə, yaxud qanunvericilik? Belə şayiələri ancaq pis niyyətli və təfriqəçi adamlar
www.azadliqciragi.org
12
xalq arasında yaya bilər, axı şahzadə ancaq öz imtiyazları üçün çalışır. Buna belə cavab verirəm:
Xalq hakim olmalıdır: çünki inanılmış şəxsi, yaxud onun yardımçısını yaxşı və ona etibar
olunmuş məsuliyyətə uyğun hərəkət etdirən hakim olmalıdır. Bəlkə, onun ixtiyar verdiyi və
məsuliyyətinin öhdəsindən gələ bilmədikdə, onu azad etməyə səlahiyyətlilər olmalıdır? Əgər bu,
ayrı-ayrı şəxslərin xüsusi vəziyyətlərində məntiqə uyğundursa, onda niyə milyonların
mənafeyindən söhbət getdiyi önəmli bir vaxtda belə olmasın? Hətta qarşısı alınmayacağı halda
böyük təsiri olacaq və düzəldilməsi çətin baha başa gələcək ziyanın qorxulu olduğu bir anda
belə?
241. Lakin kimin hakim olacağı sualı heç də onu bildirmir ki, ümumiyyətlə, hakim yoxdur:
çünki yer üzündə, insanların arasındakı ziddiyyətləri həll etməyə ədalət sistemi olmadıqda, göydə
Allah hakimdir. Yalnız o haqqdır və haqqın hakimidir. Lakin bütün başqa hallarda olduğu kimi,
bu halda da, hər kəs özünün hakimidir. İstər başqa biri özünü ona qarşı müharibə vəziyyətinə
qoyduqda, istərsə də, Çepta kimi Ali hakimə müraciət etməli olduqda.
242. Qanunun boş, yaxud şübhəli olduğu və bunun mühüm nəticələri ola biləcəyi anlarda
şahzadə ilə xalq arasında ziddiyyət yaranarsa, düşünürəm ki, bu halda ən yaxşı münsif xalq şurası
olmalıdır. Çünki şahzadə ona həvalə olunmuş məsuliyyətə malikdirsə və qanunun ümumi
qaydalarından yayınırsa, kimsə özünü incidilmiş hesab edir. Beləliklə, şahzadənin qanuna zidd,
məsuliyyətini aşdığı güman edilirsə, onda xalq şurasından (hansı ki, bu ixtiyarı şahzadəyə o
verib) mükəmməl hakim ola bilməz. Onlar bu prosesin nə qədər uzanacağını nəzərdə tuturlar?
Lakin şahzadə, yaxud administrasiyada oturan kimsə, məsələnin bu üsulla həllindən yayınırsa,
onda çarə kimsəyə yox, Allaha qalır. Yer üzündə özündən yüksək qüvvə tanımayan və yerdəki
hər hansı hakimə müraciət üçün icazə verməyən qüvvə ilə müharibə vəziyyəti alınarsa, onda
incidilmiş tərəfin ümidi ancaq Allaha qalır. O, öz-özünə mühakimə aparır və lazım bildiyi vaxtda
bu müraciətdən yararlanıb, günahkarı cəzalandırmağı düşünür.
243. Sonda, hər bir fərdin cəmiyyətə daxil olduğu vaxt onun ötürdüyü səlahiyyətlər, cəmiyyət
mövcud olduqca ona qayıtmır, icmada qalır. Bunsuz heç bir icma və ya ittifaq mümkün deyil ki,
bu da ilkin sazişə ziddir. Belə ki, cəmiyyət qanunvericilik səlahiyyətini bir qrup şəxsin və
sonradan onların xələflərinin toplantısına (həmin səlahiyyətin xələflərə ötürülə bilən olması
haqqında tapşırıq ilə) verdikdən sonra, həmin hakimiyyət davam etdikcə bu cür qanunyaratma
səlahiyyəti onlara geri qayıtmır. Belə ki, qanunverici hakimiyyətə daim davam etmək səlahiyyəti
verməklə, onlar öz siyasi gücünü həmişəlik həmin qanunverici orqana ötürür və bir daha qaytara
bilmirlər. Lakin onlar qanunverici orqan üçün müəyyən vaxt təyin edirlərsə və bu cür ali
hakimiyyəti bir şəxsə və ya toplantıya yalnız müvəqqəti verirlərsə, yaxud hakimiyyətdə olanlar
ondan sui-istifadə edirsə, onda bu hüquq müsadirə edilir. Müsadirə edildikdən sonra və ya
müəyyən edilmiş vaxt başa çatdıqdan sonra bu hüquq cəmiyyətə qayıdır. Beləliklə, insanlar ali
hakimiyyət kimi çıxış etmək hüququna malik olur, qanunverici hakimiyyət kimi mövcud
olmaqda, yaxud yeni forma yaratmaq və ya köhnə formanı düzgün hesab etdiyi əllərə verməkdə
davam edirlər.
Dostları ilə paylaş: |