Şİrvanşahlar sarayi: tariX, HƏQİQƏTLƏR, MÜlahiZƏLƏR «Elm və təhsil» Bakı – 2015
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sevil Məmmədova “Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi” Dövlət Tarix-Memarlıq qoruq-muzeyinin
67
Sevil Məmmədova “Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi” Dövlət Tarix-Memarlıq qoruq-muzeyinin direktor müavini ŞİRVANŞAHLARIN SARAYLARI – ORTA ƏSRLƏRİN TARİXİ REALLIQLARI VƏ ONLARI TƏSDIQLƏYƏN MƏNBƏLƏR Azərbaycanın şimali-şərq bölgəsində artıq VI əsrin I yarısında mövcud olmuş Şirvanşahlar dövləti, onun Bakı Sarayına dair kifayət qədər monoqrafiya, elmi-populyar məqalələr yazılmış, araşdırmalar aparılmışdır. Lakin etiraf edək ki, onun öyrənilməyə yenə də ehtiyacı vardır. Dövlətin yerləşmiş olduğu Şirvan adlı tarixi-coğrafi ərazi eramızın əvvəllərində artıq sıx məskunlaşmışdı. S.Aşurbəyli mənbələrə əsaslanaraq yazır ki, Şərvan və ya Şirvan adlı şəhər Şabaran yaxınlığında yerləşmişdir və bizim eranın əvvəllərində eyniadlı vilayətin mərkəzi olmuşdur. Ehtimal ki, bu şəhərin qalıqları Şamaxıdan 4-5 km aralıqda yerləşir və Bineyi- Şirvan adını daşıyır. Şirvan yerli və beynəlxalq ticarətin əsas mərkəzlərindən idi. Onun ərazisindən mühüm karvan və dəniz yolları keçirdi. Öz feodal dövlətlərində suveren hökmdarlar olan şirvanşahlar sikkələr zərb etdirir, dəniz donanması, böyük qoşun növləri saxlayır, alınmaz qalalar, müdafiə istehkamları ucaldır, beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynayırdılar. Dövlətin ilk paytaxtı olmuş Şamaxı şəhəri gürcü salnaməsinin məlumatına görə, təqribən 1192-ci ildə dəhşətli zəlzələdən dağıldıqdan sonra, ehtimallardan birinə görə, Şirvanşah I Axsitan Bakını dövlətin ikinci paytaxtı etmişdi. 10 əsr ərzində öz müstəqillikləri uğrunda qəhrəmancasına mübarizə aparmış Şirvanşahlar dövlətinin bir sıra nümayəndələri görkəmli diplomat və dövlət xadimləri olmuşlar. Axsitan, Fəriburz, Şeyx İbrahim, Xəlilullah və digərləri görkəmli diplomat, dövlət başçıları olmaqla bərabər, həm də bacarıqlı
68 sərkərdələrdi. Təkcə şahlar deyil, onların xidmətində durmuş əyanlar da öz dövrlərinin son dərəcə savadlı, elmli və bacarıqlı şəxsiyyətləri olmuşlar. Təxminən 1190-1192-ci ildə Şamaxıda doğulmuş, 6 dil, orta əsr poetikasını, məntiqi, astronomiyanı, fəlsəfəni bilmiş, şərq ölkələrini səyahət etmiş şairin 2 divanı bu gün dünya kitabxanalarını bəzəyir. Divanlarından biri Saltıkov-Şedrin adına kitabxanada, o biri Britaniya muzeyinin kitabxanasındadır. Görkəmli alimimiz Z.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, mənbə lərin təhlili Şirvanın daxili həyatını təcəssüm etdirmək, Şirvanşahların fəaliyyəti haqqında nəticələr çıxarmaq imkanı verir. Məsələn, iki şahın: I İbrahimin və I Xəlilullahın dövründə saray şairi olmuş Bədr Şirvaninin “Divan”ındakı qəsidələrdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, Şirvanşahların ölkənin müxtəlif yerlərində təmtəraqlı sarayları olmuşdur. Onlar bu və ya digər vaxtda ölkəni gəzir, lazım gəldikdə də bu iqamətgahlardan birində dayanırmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Şirvanşahlar dövlətinin əsas şəhərlərindən, paytaxtlarından biri olmuşdur. Görkəmli alimimiz Z.Bünyadov orta əsr mənbələrinə əsaslanaraq, Bakının II paytaxt olamasını XII əsrə aid edir. O öz monoqrafiyasında yazır: “Hicri 582-ci (miladi 1186-cı) ildə Şirvanşah I Axsitan atabəy Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra Qızıl Arslanın sultanlıqda vəziyyətinin qeyri-müəyyənliyindən istifadə edərək qoşunları ilə Azərbaycan ərazisinə soxuldu. Lakin Şirvanşah ağır məğlubiyyətə uğradı. Onun qoşunları isə Qızıl Arslanın təqibi altında Bakıya çəkildi. Bu vaxtdan etibarən Bakı Şirvanşahların ikinci paytaxtı oldu. Qızıl Arslan Şamaxını və Dərbəndə qədər olan torpaqları tutdu. Bu torpaqlar bir neçə il onun əlində qaldı.” XII əsrdə Bakının II paytaxta çevrilməsinin labüdlüyünü digər bir fakt da təsdiqləyir. Bu, seysmik ərazidə yerləşən Şamaxının dağılması faktıdır. Ehtimal edilir ki, Şirvanşah I Axsitan zəlzələdən sonra Bakı şəhərini öz iqamətgahına çevirmişdi və bu, heç də təsadüfi olmamışdır. Çünki paytaxt şəhəri dəyişən Şirvanşah I Axsitanın atası III Mənuçöhr tərəfindən Bakının qala divarları artıq XII əsrin əvvəllərində bərpa edilib möhkəmləndirilmişdi. Bu faktı XX əsrin 50-ci illərində qala divarlarının yarımbürclərindən birinin uçması nəticəsində aşkar olunmuş kitabə də təsdiqləyir.Belə olan halda, I Axsitanın paytaxt kimi Bakı qalasını seçməsi təbii idi. 69 Həm də Bakı mühüm strateji mövqeyə və əlverişli limana malik idi. Digər tarixçi alimimiz O.Əfəndiyev də öz əsərində yazır: “XV əsrdə Bakı Azərbaycanın iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzi və Xəzər dənizindəki ən mühüm limanı idi. Şamaxı ilə yanaşı Bakı da Şirvan hökmdarlarının iqamətgahı sayılırdı. Böyük sərvətləri ilə məşhur olan Şirvanşahlar sarayı burada yerləşirdi, qızılbaş rəhbərlərinin planlarında bu sərvətlərə sahib olmağa səy göstərilməsi əhəmiyyətli yer tuturdu.”
Görkəmli memar alimlərimiz Əbdülvahab Salamzadə və Elturan Avalov Şirvanşahlar Sarayının yerləşdiyi məkan ilə bağlı yazırlar: “İçəri şəhər”də ən gözəl və əlverişli nöqtəni seçməklə, memarlar saray üçün dənizə açılan mənzərəli panoramanı təmin etmiş, sarayı o dövr Bakısının şəhərsalma dominantına çevirmişdilər.1683-cü ildə sarayda olmuş, Bakının ilk qrafik təsvirini latın dilində yazmış olduğu 2 cildli kitabında vermiş alman alimi Engelbert Kempferin təsviri də bu faktı təsdiqləyir: “Şəhərin buxta üzərində yüksələn ən hündür hissəsi şah möhtəşəmliyi və qeyri-adi əzəməti ilə gözəl yonulmuş, bir-birinə elə ustalıqla pərçim edilmiş daşlardan ucaldılıb ki, onların tikiş yerləri belə sezilmi Lakin təəssüf ki, nə həmin bürclər, nə də ala qapılar günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Yalnız alman təbiətşünas alimi E. Kempfer kitabında qapıların təsvirini vermiş, hər 2 qapının üzərində qarşı-qarşıya durmuş iki şir və onların arasında başqa bir heyvanın, sanki dəvə başının yerləşdirildiyini, II qapının girişi üzərində də belə fiqurun olduğunu qeyd etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, iki şir və onların arasında bir öküz başının təsviri Şirvanşahlar dövlətinin gerbidir. Həmin gerb təsvirinə Bakının qala divarlarında, Şirvanın digər ərazilərində, o cümlədən Dərbənd abidələrində rast gəlinir. Təsvirdəki şirlər Şirvanşahlar dövlətinin güc və qüdrətinin, öküz başı isə ölkədəki bolluğun rəmzi idi. İbn əl-Fəqih əl-Həmədaninin təqribən eramızın 903-cü ilində yazılmış “Kitab əl-buldən” (“Ölkələr kitabı”) əsərində yerli sakinlərin şirləri divarların talismanları hesab etdikləri qeyd edilmişdir.
Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|