Şİrvanşahlar sarayi: tariX, HƏQİQƏTLƏR, MÜlahiZƏLƏR «Elm və təhsil» Bakı – 2015
Yüklə 0,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məmmədhüseyn Hüseynov Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının dosenti, xalçaçı rəssam
49 Məmmədhüseyn Hüseynov Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının dosenti, xalçaçı rəssam ŞİRVANŞAHLAR SARAYI MEMARLIĞINDA KODLAŞMIŞ ELEMENTLƏR VƏ “QUYU” KULTU Əsrlərin keşmə - keşli sınaqlarından keçmiş qədim Azərbaycan xalqının çoxlu sayda memarlıq abidələri vardır. Bu abidələr sırasında sayılıb seçilən və Türk – İslam memarlığının sirlərini özündə ehtiva edən “Şirvan Şahlar sarayı” kompleksi xüsusi bir önəm daşıyır. “Şirvan Şahlar sarayı” adı ilə tanınan daş memarlıq abidəsinin tikilmə tarixinin (XII - XV əsrlər)etimologiyası bu vaxta qədər yaxşı öyrənilsə də onun semantik ruhunu qoruyan və komplektarlıq xüsusiyyətləri ilə yanaşı bir çox elementlərinin öyrənilməsi yeni sualların meydana çıxmasına səbəb yaradır. Bu kompleksin ifadəli və kodlu görkəmi forma baxımından ciddiliyə səbəb olmuş amilləri ilə həm daxili həm də xarici baxılma məfhumunu səciyyələndirir. IX əsrin 60 – cı illərində Xilafətdə başlanan yeni iğtişaşlardan istifadə edən Heysəm ibn Xalid özünü Şirvanın müstəqil hakimi (şahı) elan etdi və mərkəzi hökümətlə əlaqəni kəsdi. Beləliklə Şirvanın istiqlaliyyəti bərpa edildi. Bu dövlətin paytaxtı əvvəlcə Şirvan, X əsrin birinci rübündən etibarən Yəzidiyyə (Şamaxı) şəhəri olmuşdur.Müxtəlif tarixi şəraitlərdə Şirvan dövləti özünün varlığını qorumaq üçün cürbə - cür sülalələrin (Məzyədilər, Şəddadilər, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Kəsranilər və.s) əlinə keçir, həmçinin bir – birini əvəz edən imperiyaların vassalına çevrilirdi. 1192-ci ildə Şirvanda yeni zəlzələ fəlakətinin üz verməsi onun dövlət mərkəzi olan Şamaxıda misli görünməmiş dağıntılar yaratdı. Bu dağıntılar nəticəsində İslam mədəniyyətinin gözəl mirasları ilə
50 bərabər qədim Oğuz abidələri də yerlə yeksan oldu. Şirvan Şahının da iqamətgahının Bakıya köçməsini tarixçilər bu hadisə ilə izah edirlər.Burada bəhs etdiyimiz məsələ mədəniyyət və inancla bağlı olsa da, tarixi məqamları vərəqləmək çox mətləblərin həqiqətə uyğun olmasına luzum yaradan vasitə olduğu üçündür. Çünki, Qədim türk – mədəniyyətinin Oğuz inancları sistemlərində özünə müvafiqliyi ən adi üsullarla saxlaması, hətta türk mənşəli olmayan müxtəlif sülalələrin bu mədəniyyətin içərisində əriməsi çox şeylərdən xəbər verir. Və bu fikirləri söyləməklə qeyd etmək istəyirəm ki, 1192 – ci ildə baş vermiş zəlzələ zamanı inanclar üzərində qurulmuş “Kimak” abidələrinin (pirlərin) xarakteri və gizlinləri sonrakı dövrlərdə də Şirvanın digər yerlərində ucaldılan tiklilərdə qorunmağda davam etdi. Elə Şamaxı adının da etimoloji olaraq, formalaşmasını “Kimak” tayfalarının adı ilə bağlı zənn edirəm. Çünki, “Kimak” tayfalarının adları Oğuz boyundan olan bayandurlarla bağlı olaraq, tarixin səhifələrində yer alması çox maraq doğurur. Son zamanlar bəzi tədqiqatçılar bu məsələyə toxunaraq maraqlı faktlar da əldə etmişlər. Məsələn; İ Tağıyevin yazdığı “Şirvanşahlar sarayı, yaxud Seyid Yəhya Bakuvinin Xanəgahı” adlı kitabının səhifələrində Şirvan Şahlar sarayının mövcud olduğu yerdə daha qədimdən müxtəlif dərinliklərdə olan “quyu”lar barəsində maraqlı və həqiqətə uyğun fikirlər qeyd olunmuşdur. Müəllif kitabında qeyd edir ki, burada; “ tikililər olmasa da quyular mövcud idi. XV əsr coğrafiyaçısı Əbdürrəşid Bakuvinin məlumatını yada salaq. Şəhərin təsvirində o, Bakı şəhərinin qurumuş quyulardan ibarət daşlı təpələr üzərində dayandığını yazır. Əsər 1403 – cü ildə, yəni bizim xanəgahın tikilməsindən öncə yazılmışdır. Yadımızdadır ki, Xanəgahın birinci mərtəbəsində yerləşən 25 otağın az qala yarısında biz quyuların mövcudluğunu görürük. Bəzi otaqlarda hətta iki quyu var. Əgər biz quyuların bu otaqlarda yerləşməsinə diqqət yetirsək, otaqlardan düzgün istifadə etməyə mane olan quyuların qaydasız yerləşdiyini görürük. Onların yerləşmələrinə görə, başa düşmək olar ki, onlar “sarayın” inşasından əvvəl mövcud olmuşlar və biz belə quyuları hələ “divanxana”nın həyətində və həmçinin, yeraltı pir “Süd quyusunu” görürük. Belə çıxır ki, bütün bu tikililər 51 elə qoyulmuşlar ki, bu quyular və yer altı pir doldurulmasın və dağıdılmasın. Qeyd olunan fikirlər həqiqətə uyğundur lakin, onların arasında pir sayılan “Süd quyusu” digər quyulardan fərqli olaraq “quyu” kultunun əsl nümunəsi kimi ortaya çıxır. Yenə həmin kitab Ç.Leviatov adlı tədqiqatçının bu barədə qeyd etdiyi fikirlərdən məlumat verir: “Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, inqilabaqədərki dövrdə müsəlman əhalisi arasında belə inam var idi ki, təsvir olunan gümbəzşəkilli otaq və ya divanxananın həyətində yerləşən quru quyulardan biri südünü itirmiş zahi qadınlara süd qaytarmağa qadir olan möcüzəli qüvvəyə malikdir. Bu quyu “süd quyusu” adlanır. Beləliklə, qeydlərdən görünür ki, Şirvan türklərinin rəmzi xüsusiyyətlərində bəzi kultların hətta İslami dövrdə də yaşaması davam etmişdir. Quyu kultu türklərin inanc sistemində nədir və nə kimi rəmzlər daşıyır və nə qədər əhəmiyyətlidir?. Bu kult digər xalqlarda da vardır lakin, türklərin inanc rəmzləri sırasında daha fərqli özəllikləri ilə fərqlənir. Hətta bu özəlliklər türklərin etnoqrafik sənət növlərində də yaşamaqdadır. Çünki, “quyu” bir neçə xüsusiyyəti ilə Dekorativ Tətbiqi sənət növlərimizdə yer alır və müxtəlif memarlıq inciləri hesab etdiyimiz pirlərin və sarayların tikilməsinin ana ünvanına çevrilir. Qeyd olunan elementlər bəzi xalçaların kompozisiya quruluşunda bəzən əsas, bəzən isə bağlayıcı element kimi istifadə olunur. Onların arasında ən məşhurları “Bakı göl” və “quyu haşiyə”adlı elementlərdir ki, bizlərə qədim türklərin “quyu” kultuna bağlılığlarını əks etdirir. Eyni zamanda çox maraqlıdır ki, altı bucaqlı göl elementinin istər, “Bakı” istərsə də Bakı ətrafı kəndlərə məxsus Novxanı, Görədil və digər xalçaçılıq ocaqlarında toxuması heç də təsadüfdən deyildir. Çünki, altı bucaqlı “göl” elementləri özünəməxsus formada həll edilərək bir az uzadılmış olur ki, bu da təbiətdəki göldən fərqli olaraq, “quyu” timsalında öz əksini tapır. L. Kərimov xalqdan topladığı məlumatlara əsaslanaraq “quyu” elementlərinin digər adlarını da qeyd etmişdir. Məsələn; Yüklə 0,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|