ŞƏKİ Üsyanlari
Yüklə 0,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I FƏSİL 1930-cu il ÜSYANINA GEDƏN YOLLAR
10
Ulu şairimizin təkidli tövsiyələrindən sonra bu yükün altına girməyi qərara aldım. Arxivdə çalışdım, Şəkinin özündə və kəndlərində bir çox məlumatlı ağsaqqallarla söhbətlər etdim. Nəticədə bu kitab meydana gəldi. «Şəki üsyanı» kitabı ilk dəfə məhdud tirajla 2000-ci ildə çap olundu. Lakin sonralar əldə etdiyim yeni sənədlər, üsyan yatırılandan sonra davam edən qaçaqçılıq hərəkatı haqqında məlumatlar məni kitab üzərində yenidən işləməyə, onu daha da genişləndirməyə sövq etdi. Əziz oxucular, XX əsrin 30-cu illərində bolşevizmin yaratdığı zülmət səltənətində yarasa tək qaranlıqda yaşamaqdan imtina edib mərdanə ölümə üstünlük verən sələflərimizin həqiqi əməlləri, şəxsiyyətləri uzun müddət təhrif və yalan kölgəsi altında gizlədildiyindən həyatda olduqları tək yox, Sovet rejimi qurucularının təsvirlərinə uyğun şəkildə təqdim edilmişdir. Müəllif kimi mənim başlıca niyyətim kölgədən işığa doğru gedən balaca bir cığır açmaqdan ibarət olmuşdur. Sizin rəyiniz bu məqsədə çatmaq üçün edilən cəhdin uğurunu müəyyən edən meyar olacaqdır. 11
1930-cu il ÜSYANINA GEDƏN YOLLAR
Şəki XX yüzilliyin ilk onilliklərində sözün həqiqi mənasında intibah dövrünü yaşayırdı. İqtisadiyyatının aparıcı sahəsi olan ipək sənayesi mövcud olduğu müddət ərzində ən böyük tərəqqi mərhələsinə yüksəlmişdir. İpək istehsal edən fabriklərdə o dövr üçün ən müasir, ən mükəmməl avadanlıqlar tətbiq edilirdi. Çar imperiyasında ilk dəfə elektrik enerjisindən istifadə etmək yolu ilə barama açmaq təcrübəsi Şəki sahibkarı Salam Lətifovun zavodunda həyata keçirilmişdi. Şəki ipək sənayesində 1915-ci ildə 10 milyon manatlıq məhsul istehsal edilmişdir. Bu göstərici əsrin əvvəlləri ilə müqayisədə 5 dəfədən çox idi. 2
İqtisadi yüksəliş zəncirvarı qaydada arxasınca mənəvi tərəqqi gətirir, təhsilin, mədəniyyətin inkişafı üçün zəmin rolunu oynayırdı. Xalqın təhsilə qovuşması, dünyagörüşünün artması naminə hər cür fədakarlığa getməyə hazır olan, könül evini millət sevgisi ilə işıqlandıran insanların Axund Fərəgullah Pişnamazzadə, Axund Məhəmməd Həsən Mövlazadə, Məşədi Abdullah Qafarov, Şirəli bəy Əmircanov və başqalarının gərgin səyləri hesabına «Şəki şəhəri və qəza müsəlman əhalisi arasında savad yayan Nuxa cəmiyyəti» adlı xeyriyyə təşkilatı yarandı. Bu cəmiyyət öz məramından irəli gələn vəzifələrin həyata keçirilməsində diqqətə layiq uğurlar əldə etdi. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, səbəb-nəticə əlaqələrinin ahəngdarlığı baxımından iqtisadi tərəqqi və mədəni səviyyənin yüksəlişi milli özünüdərk prosesinin inkişafına təkan verən mühüm amilə çevrilir. I Dünya savaşı ərəfəsində bu qanuna uyğunluq Azərbaycanın iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf etmiş bölgələrindən olub Şəkidə də özünü büruzə verirdi. Milli oyanışı təsdiqləyən ən mühüm əlamət əhalinin öz etnik soy-kükünə, Türkiyəyə marağının xeyli artması idi. Abdulla Əfəndizadənin 1919-cu ildə Şəkinin “Mədəniyyət” mətbəəsində çap olunmuş “Ya ölüm, ya Türkiyə” kitabçasının məzmununu milli şüurun inkişafını təsdiq edən bariz nümunədir. Əsərin mahiyyəti müəllifin «Böyük Türkiyə ilə birləşib əzəmətli və elmi səltənət təşkil etməklə bərbad ittihadi-millət və ittihadlaşan bizim milli əməllərimiz çiçəklənə biləсəkdir” 3 - fikrində öz əksini tapmışdır. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Şəkili sahibkar Həsən Mustafayevə məxsus olan bu mətbəə 1911-ci ildə işə başlamışdır. Həmin mətbəədə 1916-cı ildə Rəşid bəy Əfəndiyevin «Saqqalı kəraməti» əsəri, yenə həmin ildə «Əsgəri
2
Mahmud İsmailov. «Şəki», Bakı, 1982, səh. 70
3 Abdulla Əfəndizadə. «Ya ölüm ya Türkiyə». «Şəki Mədəniyyət» mətbəəsi, 1919-cu il 12
Marşlar», 1918-ci ildə Rəcəb Əfəndizadənin «Türk qiraəti» dərsliyi, 1919-cu ildə «Nuxa Hürriyəti Maarif» kitabçası və Abdulla Əfəndizadənin yuxarıda adı çəkilən əsəri çap olunmuşdur. 4
Özəyin təsis yığıncağında bəyan edildi ki, Müsavatın başlıca məqsədi milli mənafe uğrunda mübarizə aparmaqdır. Qısa bir zaman kəsiyi ərzində Müsavat Partiyasının Şəki özəyinin üzvlərinin sayı 400 nəfərə çatdı. Hətta Şəki qəza polis idarəsinin rəisi Mürsəl bəy Həsən bəy oğlu Sədraddinbəyov da onun sıralarında fəaliyyət göstərirdi. O, partiyaya cəlb etdiyi polis idarəsinin əməkdaşları Əhmədağa Yusifbəyov və Zahidin vasitəsi ilə Müsavat ideyalarını təbliğ edir, onun sıralarını artırırdı. Mürsəl bəyin qurduğu təbliğat sisteminin təsir dairəsi Şəkinin hüdudlarını aşaraq Qəbələ və Ərəş nahiyələrini də əhatə edirdi. O, mütəmadi olaraq Bakı, Gəncə və Tiflis şəhərlərində olur, F.X.Xoyski, X.Xasməmmədov, X.Məlikaslanovla görüşərək müxtəlif xarakterli tapşırıq və məsləhətlər alırdı. Məmmədəli Xəlfəzadə Müsavat Partiyasının Şəki özəyinin ilk rəhbəri olmuşdur. Türkiyədə təhsil alması onun dünyagörüşünə əhəmiyyətli təsir etmişdir. Məmmədəli Xəlfəzadə Şəkinin Küngüt, Zəyzid, Göynük və digər kəndlərini gəzərək Müsavat ideyalarını təbliğ edir, bu partiyanın guya bəylərin, varlıların partiyası olması haqqında təəssüratların yanlış olduğunu, xalqın bütün zümrələrinin mənafeyini qoruduğunu, milli birliyi təmin etməyə can atdığını təkidlə izah edirdi. «Türk millətindənəm, islam hümmətindənəm, qərb mədəniyyətindənəm» kəlamı onun dilinin əzbəri idi. Milli hökumət qırmızı ordunun süngüləri ilə süquta uğradıqdan sonra M.Xəlfəzadə özünü cəmiyyətdən təcrid edib, bir növ qaçaq həyat tərzi keçirir. 1925-ci ildə həbs olunur. Yüksək intellekt sahibi olması, bir neçə dili, o cümlədən rus dilini mükəmməl bilməsi Məmmədəli Xəlfəzadəni xilas edir. O bir müddət Maarif komissarlığında çalışır, sonra Sənaye (Neftkimya) institutunda pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Məmmədəli müəllim ömrünün sonuna kimi bu institutda rus dili kafedrasına rəhbərlik etdi. Məmmədəli Xəlfəzadənin keşməkeşli ömrü 1959-cu ildə başa çatdı. İnsanlar ürəklərində gəzdirdikləri Vətənlə bağlı arzularını Müsavat Partiyası tərəfindən reallaşdırılacağına inandıqlarından ona tapınırdılar, onunla nəfəs alırdılar. Belə isti münasibətin nəticəsi idi ki, partiya elin-obanın məhəbbət və qayğı orbitinin cazibə dairəsinə düşmüşdür. İpək sənayesində çox böyük nüfuz yiyəsi olan fabrik sahibi Salam Lətifov (Törə Salam), zərgər Usta Əhməd Usta Əziz oğlu, İstanbulda təhsil almış Vüsəl Əfəndi, hüquqşünas Mustafa bəy Əlibəyov, Şəkinin Hacı Zeynalabdini hesab
4 Kərimov. Şəki keçmişdə və indi. «Şəki» mətbəəsi, 1927-ci il, Azərbaycan Yazıçılar birliyinin üzvü. Sabir Əfəndiyevin şəxsi arxivindən
Yüklə 0,79 Mb. Dostları ilə paylaş:
|